شفافیت، یکی از اصول دموکراسی و بستری برای پاسخ‌گویی نهاد‌های سیاسی و حاکمیتی به شهروندان است. شفافیت آرا در اندیشه سیاسی اسلام و اندیشه مدرن مورد تاکید است و ثمراتی مهم از جمله پاسخ‌گویی و مسئولیت‌پذیری نمایندگان و فعال شدن نظارت مردم بر پارلمان، ارتقای بلوغ سیاسی و اجتماعی مردم، جلب مشارکت مردم در فرآیند تقنین و بهبود کیفیت قوانین را در پی دارد. علاوه بر این، اصول ۶۹، ۸۴ و ۸۶ و مشروح مذاکرات مجلس خبرگان قانون اساسی نیز متضمن پذیرش شفافیت آرای نمایندگان مجلس است. بر همین اساس، پس از تصویب قانون آیین‌نامه داخلی در سال ۱۳۶۱ مقرر شد اصل بر رأی‌گیری علنی (قیام و قعود و کلید‌های برقی) باشد. مگر در مواردی که به موجب این قانون، مستثنا شده‌باشد.

مطالعه تجربیات بین‌المللی حاکی از این است که شفافیت آرای نمایندگان دغدغه سایر کشور‌ها نیز بوده و اغلب کشور‌ها به سمت شفافیت آرا در پارلمان رفته‌اند. پر واضح است که شفاف نبودن نظام حکمرانی خصوصاً در نهاد پارلمان، ظهور حاکمیت مردم را تضعیف خواهدکرد.

با توجه به مطالبه جدی جامعه، شفافیت آرا و عملکرد نمایندگان مجلس به‌عنوان یکی از مهم‌ترین وعده‌های نمایندگان در رقابت‌های انتخاباتی مطرح شد و طرح شفافیت آرای نمایندگان، یکی از اولین طرح‌هایی بود که با شروع مجلس یازدهم به صحن آمد و هم‌اکنون این طرح در مجمع تشخیص مصلحت نظام در فرایند قانون‌گذاری در انتظار تصویب نهایی است.

در حالی‌که طرح شفافیت هنوز در مجمع تشخیص مصلحت در فرایند قانون‌گذاری است و منتقدان و مخالفان سرسختی مقابل خود دارد، اواسط تعطیلات نوروز، خبر جدیدی درباره «طرح شفافیت» منتشر شد. وعده‌ای که پس از آغاز به کار مجلس یازدهم، جایگاه آن در جامعه از یک «وعده انتخاباتی» به یک «مطالبه مردمی» تغییر کرد و مالک شریعتی، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی در صفحه شخصی خود در توئیتر، خبر از آغاز به کار «سامانه ‎شفافیت آرای نمایندگان» داد و مدعی شد برخی از نمایندگان مجلس برای شفاف‌سازی آرای خود داوطلبانه اقدام به این کار کرده‌اند و حتی رئیس مجلس به انتشار داوطلبانه آرای خود در «سامانه ‎شفافیت آرای نمایندگان» پیوست. حامیان و مدافعان شفافیت آرا بر این باورند که در سایه شفاف‌سازی، نماینده باید استدلال کافی برای دفاع از نظر مثبت یا منفی خود داشته‌باشد؛ بنابراین به مرور باید کسانی انتخاب شوند که استدلال بهتری دارند و موضوعات را از منظر کارشناسی بررسی می‌کنند. از طرف دیگر، آن‌ها که تصمیمات غیر قابل دفاع دارند از چرخه تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی خارج خواهندشد.

برخی دیگر نیز معتقدند این مجلس بوده که حرف از شفافیت زده و حتی اگر قرار باشد همه دستگاه‌ها و نهاد‌ها مشمول این قانون شوند، باز هم مجلس باید در این مسیر پیشگام باشد، نه آنکه در انتهای صف بایستد و با شرط و شروط گذاری برای سایر نهاد‌ها پس از آن‌ها وارد این راه شود. بنابراین، از نگاه این عده، اقدام داوطلبانه نمایندگان مبنی بر شفاف‌سازی آرا گامی صحیح بوده‌است.

 نقش‌آفرینی صداوسیما در روند ایجاد شفافیت با حضور در کمیسیون‌های مجلس

 علی حدادی، سخنگوی کمیسیون امور داخلی کشور و شورا‌ها با بیان اینکه کار مجلس روی طرح شفافیت قوای سه‌گانه به پایان رسیده و کمیسیون امور داخلی کشور و شورا‌ها در چندین بار رفت و آمدی که این طرح بین مجلس و شورای نگهبان داشت و سعی شد تا زودتر آن را به سرانجام برساند، گفت: اکنون کار مجلس روی این طرح به اتمام رسیده و تعیین تکلیف این طرح به نظر مجمع باز می‌گردد.

حدادی با بیان اینکه نمایندگان مجلس بر این باورند که اگر قرار باشد شفافیت محقق شود، نمایندگان باید آغازگر آن باشند و این درست نیست که بگویند اگر فلان نهاد یا دستگاه شفافیت را اجرا کنند ما هم اجرا می‌کنیم، تأکید کرد: مجلس ابتدا باید شفافیت را از خودش آغاز کند و بر اساس همین باور بسیاری از نمایندگان تا زمان تعیین تکلیف قانون شفافیت به صورت داوطلبانه، آرای خود در مجلس را در «سامانه ‎شفافیت آرای نمایندگان» برای آگاهی افکار عمومی از عملکردشان منتشر کنند.

نماینده مردم ساوجبلاغ در مجلس شورای اسلامی‌با تاکید بر اینکه رسانه ملی نقشی موثر در ایجاد شفافیت در جامعه دارد، گفت: صداوسیما ذاتا وظیفه دارد عملکرد مجلس را کامل، جامع و متقن تبیین کند و علاوه بر آنکه در حال حاضر مذاکرات صحن به غیر از موارد خاص از طریق رادیو، تلویزیون و رسانه‌ها زنده پخش می‌شود، باید با حضور بیش‌تر در کمیسیون‌ها به روند ایجاد شفافیت در مجلس و متقابلاً جلب اعتماد مردم نقش‌آفرینی کند.

وی با بیان اینکه در این قانون بحث اصلی بر این است که مردم به ما اعتماد کرده‌اند، تاکید کرد: ما هم باید اعتماد ۱۰۰ درصدی به مردم داشته‌باشیم و اطلاعات لازم و دقیق را در همه دستگاه‌های اجرایی به مردم ارائه دهیم و در یک کلام، مردم باید بدانند وکلای آن‌ها در خانه ملت چه می‌کنند. رسانه ملی می‌تواند با نشان دادن عملکرد نمایندگان در تقنین مهم‌ترین بازوی نظارتی مردم باشد.

نقش برجسته رسانه‌ملی در اجرای شفافیت آرا با وجود مشکلات بسیار

 مجتبی رضاخواه، نماینده مردم تهران در مجلس شورای اسلامی درباره شفافیت آرای نمایندگان گفت: موضوع شفافیت از ابتدای آغاز به کار مجلس یازدهم در دستور کار قرار داشت. مجلس یازدهم قصد داشت این سنت را بشکند که آرا باید مخفیانه اخذ شوند. مسیر شفافیت، مشکلات بسیار زیادی داشت؛ البته برخی مشکلاتی که مطرح می‌شد نیز کارشناسی شده‌بود. وی تصریح کرد: اختلاف نظر‌های بسیاری درباره شفافیت وجود داشت، از جمله آنکه ممکن است شفافیت مجلس را به سمت عوام‌گرایی بکشاند یا بالعکس، منجر می‌شود که کارشناسی بیش‌تری روی تصمیمات صورت بگیرد.

رضاخواه با اشاره به نگرانی برخی منتقدان مبنی بر تبعات عوام‌گرایانه شفافیت خاطرنشان کرد: شفافیت کمک می‌کند که از لحاظ کارشناسی آرای پخته‌تری داده شود. وقتی آرا شفاف باشد، نمایندگان می‌دانند نظر آن‌ها زیر ذره‌بین رسانه‌ها و فضای مجازی قرار می‌گیرد، بنابراین، باید قابلیت دفاع محکم و مستدل داشته‌باشد.

نماینده تهران تصریح کرد: البته در این مسیر مشکلاتی خواهیم‌داشت. برای مثال ممکن است مطالبه‌ای از سوی قشر یا گروهی از مردم مطرح شود و نماینده احساس کند اگر با این مطالبه همراهی نکند، روی محبوبیت یا آرای او در انتخابات بعد تأثیر منفی بگذارد.

رضاخواه با تاکید بر اینکه حتی ممکن است مطالبه‌ای از سوی جمع کثیری مطرح شود، اما مخالف منافع ملی باشد یا حقوق بخشی از جامعه را تضییع کند، در چنین صورتی این نگرانی وجود دارد که نمایندگان با مطالبه مذکور، علی‌رغم تعارض با منافع ملی با توجه به آنکه از سوی جمع کثیری مطرح می‌شود، موافقت کنند، این مشکلات را در نهایت کارساز دانست و تصریح کرد: حتی در چنین فضایی نیز با اجرای شفافیت و بررسی موضوع در رسانه ملی و سایر رسانه‌ها می‌توان باعث روشن‌شدن افکار عمومی‌شد. در این فرایند، قطعاً به مرور این اصل در جامعه جا می‌افتد که حتی اگر جمع کثیری مطالبه‌ای داشته‌باشند، ممکن است آن موضوع بر خلاف منافع ملی باشد، بنابراین، نباید صرفاً به علت عوام‌گرایی، از آن حمایت کرد. در نهایت، شفافیت کیفیت حکمرانی را افزایش خواهدداد.

رضاخواه با تاکید بر اهمیت نقش رسانه ملی در اجرای شفافیت گفت: قطعاً مشکلات بسیاری در این مسیر وجود دارد، اما فکر می‌کنم رسانه ملی و سایر رسانه‌ها می‌توانند به آن بپردازند و این رسیدگی قطعاً به تنویر افکار عمومی‌کمک می‌کند. در این صورت است که آنچه به‌عنوان مشکل و نگرانی مطرح می‌شود، می‌تواند در فضای مجازی و رسانه‌ای مورد بحث قرار بگیرد و از این طریق منجر به کارشناسی بیش‌تر شود.

 پوشش رسانه‌ای عملکرد نمایندگان در کمیسیون‌ها برای شفافیت بیش‌تر

 مجتبی محفوظی، نماینده آبادان در خانه ملت با بیان اینکه طرح شفافیت جزو شعار‌های مجلس یازدهم بود، تصریح کرد: ما طرح شفافیت را برای همه قوا و دستگاه‌های اجرایی تصویب کردیم که اگر اجرایی شود خوب و زیبنده است وگرنه این تک‌روی‌ها را زیاد تأیید نمی‌کنم و مجلس باید صبر کند تا قانون به سرانجام برسد و پس از ابلاغ، همه قانون را اجرا کنیم.

وی با بیان اینکه در زمینه شفافیت آرا نمایندگان با روش صداوسیما مخالف بودند، گفت: خیلی‌ها به خاطر اینکه تصویرشان هر روز در شبکه‌های سیما تکرار شود، آمدند و این طرح را امضا کردند، اما به نظر من کاری غیر اخلاقی بود و کاملاً مخالف این برنامه بودم.

عضو کمیسیون فرهنگی مجلس، خواهان پوشش بیش‎‌تر عملکرد نمایندگان در صحن کمیسیون‌ها در جهت شفافیت بیش‌تر شد و تاکید کرد: در کمیسیون‌های مجلس کار‌های بزرگی، هم در بعد نظارتی و هم بعد تقنینی می‌شود و در واقع کمیسیون‌ها، پیش‌مقدمه و دروازه ورود به صحن هستند که قوانین اولیه تصویب می‌شود. بنابراین، واقعا حضور صدا و سیما در صحن کمیسیون‌ها باید گسترش پیدا کند.

پوشش خبری و تحلیل‌های قابل قبول صداوسیما از مذاکرات مجلس

 سیدمصطفی میرسلیم، نماینده تهران در مجلس شورای اسلامی معتقد است عملکرد مجلس شفاف است و مشکلی از لحاظ شفافیت ندارد، مگر در مواردی که به حضور نمایندگان در صحن و درآمدشان و فعالیت‌های دیگری که غیر از نمایندگی دارند بر گردد. این‌ها نکاتی است که باید شفاف بشوند، اما در مورد اینکه رأیشان باید چگونه باشد، این رأی متعلق است به شخص نماینده و باید طوری ارائه بشود که توأم با تحمیل و فشار از طرف نیرو‌های مختلف نباشد. هر رأیی که نماینده می‌دهد در موارد مختلف ممکن است به نفع یک عده‌ای باشد و به ضرر یک عده دیگر. اگر قرار باشد به نماینده فشار بیاورند، آن نماینده نمی‌تواند مستقل بر مبنای منطقی که تشخیص می‌دهد درست است یا نه، نظر بدهد و ناچار است که ملاحظات دیگری را هم رعایت بکند و این‌ها استقلال رأی نماینده را به هم می‌زند.

وی افزود: مواردی پیش می‌آید که جنبه صنفی دارد، جنبه منطقه‌ای دارد و در این قانون هم اتفاقاً این موارد استثنا شده‌است و حتی در باره استیضاح و رأی اعتماد که در مجلس مطرح می‌شود تمام آن‌ها مخفی است و نباید علنی باشد.

عضو کمیسیون اصل ۹۰ مجلس شورای اسلامی معتقد است: این قانون، دردی از مسئله شفافیت را که اصولاً باید متوجه مسائل رفتاری نماینده از نظر کاری و درآمدهایش باشد دوا نمی‌کند و لذا این قانون را چیز مفیدی نمی‌بینم و به همین علت باتوجه به اشکالات دیگری که این طرح از لحاظ قانون اساسی دارد، تا این لحظه در مجمع تشخیص مصلحت مورد موافقت قرار نگرفته است. وی با اشاره به عملکرد سازمان صداوسیما در انعکاس اخبار و پوشش خبری برای شفافیت مجلس متذکر شد: صداوسیما موضوعاتی را که در صحن مطرح می‌شود به‌خوبی منعکس می‌کند و انصافاً در برخی موارد تحلیل‌های خوبی ارائه می‌دهد و انتظار می‌رود در بخش خبری و مناظرات هم بهتر شود.