نام‌های افغانستان در گستره تاریخ
افغانستان با دارا بودن مولفههای ژرف تاریخی و سرزمینی، نام‌های گوناگونی را در گستره زمان بهخود دیده است.
به گزارش خبرنگار حوزه افغانستان باشگاه خبرنگاران جوان، در فراز و نشیب‌های پر پیچ‌و‌خم تاریخ، یکی از سرزمین‌هایی که از عقبه‌ای کهن و ژرف برخوردار است، کشور افغانستان است.
افغانستان کشوری است که با دارا بودن نمایه‌های فرهنگی و تاریخی قابل‌تامل، عمری به‌طول پنج‌هزار سال را در میان حیات بشری به خود اختصاص داده است؛ حیاتی که آثار به‌جای مانده از اعماق تاریخ، این ادعا را به اثبات می‌رساند.
در بیان عمق موجودیت سرزمین افغانستان همین بس که «لوئی‌دوپری» پژوهشگر آمریکایی قدمت تمدن انسانی در این کشور را تا پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح بیان کرده و افزوده است که تاریخ افغانستان، با مهاجرت اقوام آریایی درحدود دوهزار سال قبل از میلاد متولد شده است.
در ادامه این تاریخ‌گویی مختصر از کتاب سترگ موجودیت سرزمین افغانستان، ضمن اشاره به آغاز روند اسکان اقوام بدوی در این سرزمین کهن، تحلیلی را درخصوص نام‌های کشورافغانستان در گستره تاریخ ارائه می‌دهیم.
*نخستین قبایل سکنی‌گزین در افغانستان
به‌گواهی تاریخ، نخستین بار قبایل «آرین» شاکله حکومتی خود را در کشور افغانستان کنونی بنا نهادند.
یکی از شناخته‌شده‌ترین سلسله اقوام آریایی که در بلخ یا باکتریای قدیم، به ترویج مقوله شهرنشینی پرداختند، «پیشدادیان» بودند.
در ادامه کیقباد موسس سلسله کیانیان، حکومتی مقتدر را در این سرزمین ایجاد کرد.
قابل ذکر است که تاریخ مدون افغانستان با سلسله هخامنشی شروع می شود، لذا می‌توان سال 550 قبل از میلاد را آغاز دوره تاریخی مستند این کشور عنوان کرد.
*معیارهای نام‌گذاری افغانستان در طول تاریخ
درمورد نام‌گذاری‌های این سرزمین باید توجه داشت که افغانستان طی قرون متمادی با درنظر گرفتن حدود جغرافیایی خود نام گرفته است، به‌گونه‌ای که با تغییر مرزها نام این سرزمین نیز به موازات تغییر مرزها دچار تغییر و تحول شده است.
مهم‌ترین نام‌هایی که تاکنون بر افغانستان نهاده شده عبارتند از؛ آریانا، خراسان و افغانستان.
*آریانا، ابتدایی‌ترین نام افغانستان
به لحاظ جغرافیایی، افغانستان باعنوان «آریا ورتا» یاد شده است که این نام به زبان سانسکریت بوده و به معنای جایگاه و چراگاه آریاها می‌باشد.
نام آریاورتا در کتب یونانی به‌صورت «آریانا» ذکر شده که همان نام ابتدایی افغانستان کهن است.
از شهرهای مهم و قدیمی سرزمین آریانا، ام البلاد ( بلخ امروزی) است که قدمت تاریخی آن به‌حدود 2000 تا 5000 سال قبل از میلاد می‌رسد و در تاریخ با نام شهر مروارید نیز مطرح بوده است.
در بیان حدرومرز جغرافیایی آریانای قدیم باید گفت که این کشور در مختصات جغرافیایی 25 تا 45 درجه عرض شمالی و 55 تا 75 درجه شرقی قرار داشته است. حدود آریانای قدیم از طرف شرق از منطقه (گیلگت پاکستان) شروع شده و در طرف غرب به گوشه شرقی دریای خزر می‌رسد، از طرف شمال نیز از سیر دریا ( رودخانه سیحون ) و آسیای مرکزی آغاز و در سمت جنوب به اقیانوس هند و آب‌های گرم می‌رسد.
*ولایت‌های آریانا، از بلخ تا سند
درحدود 500 سال پیش از میلاد، آریانا شامل 16 ولایت بوده که بزرگترین و مهم‌ترین ولایات آن با گستره‌های جفرافیایی به‌شرح زیر است:
باکتریا: که مرکز آریانا بوده است که باختر و بلخ امروزی را شامل میشود.
سغد: این ولایت شهرهای سمرقند، بخارا و خوارزم امروزی را دربرمی‌گیرد.
باکتریانا: ولایت باکتریانا مناطق بلخ و بدخشان امروزی را شمال بوده است.
مرگیانا: این ولایت کهن، امروز در شمال غرب افغانستان قرار دارد و مناطق مرغاب و مرو را شامل میشود.
آریا: که هرات امروزی را دربرمی‌گرفته است.
پاراپامیزوس: این ولایت محدوده غور، بامیان و هزاره‌جات مرکز افغانستان امروزی را دربرداشته و معنای لغوی آن نیز به‌مفهوم «محلی که از محدوده پرواز عقاب‌ها نیز بلند‌تر است» می‌باشد.
درنگ گیانا: در گذشته‌های دور این ولایت درمحل فراه ، قندهار و نیمروز امروزی وجود داشته است.
آراکوزیا: ولایت آرکوزیا از محدوده غزنی تا رودخانه سند امروزی را شامل میشود.
گدروزیا: این ولایت نیز دربردارنده مناطق مکدان و بلوچستان و پاکستان امروزی بوده است.
پکتیا: درنهایت پکتیا هم از رودخانه سند تا پکتیای امروزی در افغانستان وسعت جغرافیایی داشته است.
*آریانا در منابع یونان قدیم
اراتس‌تن، اولین نویسنده یونانی است که اسم آریانا را برای سراسر سرزمین‌های میان بیابان مرکزی ایران تا رود سند به‌استثنای باختر (بلخ) و سرزمین‌های شمالی اطلاق کرده است.
بطلمیوس؛ ریاضی‌دان، جغرافی‌دان و ستاره‌شناس که در اسکندریه مصر زندگی می‌کرد نیز از سرزمینی که در جنوب هندوکش بین کویر نمک ایران کنونی در غرب و رود سند در شرق واقع بوده، به‌نام آریانا یاد کرده‌است.
*آریانا در نمای اوستا
اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، نیز محل آریانا را که سرزمین اصلی آریایی‌هاست و زادگاه زرتشت هم به‌شمار می‌رود، در گستره جغرافیای تاریخی افغانستان قرار می‌دهد. درادامه نیز در اوستا شهرهایی برای آریانای کهن نام برده شده که البته بیشتر این شهرها در نواحی مختلف افغانستان قرار دارند. بنابراین، بیشتر مورخان افغانستانی بر این عقیده‌اند که آریانا نام سرزمین افغانستان در عهد باستان بوده‌است.
*آریانا در ادبیات فارسی دَری
به اعتقاد برخی مورخان افغانستانی در عهد اسلامی نيز، تا آنجا که کلمهٔ ایران در آثار مورخان، جغرافی‌نگاران و شاعران دری‌گوی که برگرفته از داستان‌های حماسی خراسان بزرگ بوده و در کتابهای کهن پهلوی، بازتاب یافته است، به‌معنای آریانای باستان در برابر توران بوده است و فقط در بیان تاریخ باستانی کشور ایران کنونی است که بازهم به تقلید از همان منابع پهلوی، به سرزمین‌های تحت فرمانروایی ساسانیان اطلاق شده است.
بنابراین اصطلاح ايران ظاهراً تا زمان پيدايش دولت صفويه در ايران کنونی، بيشتر به مفهوم خراسان بزرگ اطلاق می‌شد که افغانستان امروز بخش اعظم آن بوده است.
*خراسان، از دیگر نام‌های مهم افغانستان در گستره تاریخ
خراسان که در زبان پهلوی به مفهوم شرق یا محل طلوع خورشید می‌باشد از قرن پنجم تا دوازدهم میلادی در مورد افغانستان و سرزمین‌های همجوار نیز به‌کار رفته است.
نام بخش اعظم سرزمین افغانستان غربی و شمالی تا تخارستان و مجاری هیلمند( هیرمند) و کابل در قرن هفتم میلادی، خراسان بود و چنین به‌نظر می‌رسد که این نام در عهد ساسانیان از دورهٔ پیش از اسلام به بعد شهرت یافته‌است.
در گذشته‌های دور نیز جغرافی‌دانان مسلمان، خراسان را به چهار بخش نیشابور، مرو، هرات و بلخ تقسیم کرده و خوانده‌اند.
بدین‌ترتیب نام خراسان در گذشته، همه افغانستان امروز را شامل بوده است.
*و اما نام شهیر افغانستان
نام افغانستان فقط از اواسط قرن هجدهم میلادی یعنی از زمانی که برتری سیاسی و نظامی قوم افغان بر سایر اقوام ساکن در آنجا استوار گردید، به‌واسطه کثرت جمعیت آن قوم به تمام کشور اطلاق شد و سرانجام در قرن نوزدهم میلادی شهرت یافت.
لذا کلمهٔ افغانستان، به مثابهٔ جا و مکان قبایل افغان( پشتون‌ها)، نخستین‌بار در تاریخ‌نامهٔ هرات، تألیف سیف هروی در اوایل سدهٔ چهاردهم میلادی، ذکر شده است.
در تاریخ‌نامه هرات سیفی هروی، ۳۶ مرتبه کلمه افغانستان و دو مرتبه هم کلمه اوغانستان به کار رفته است.
اگرچه واژه افغانستان به‌مفهوم محل اسکان افغان‌ها از گذشته‌های دور نیز مطرح بوده اما شاید در برخی ادوار محل سکونت طوائف پشتون در خراسان بزرگ را افغانستان می‌نامیدند.
شاید در ابتدا نام «افغانستان» در میان اقوام گوناگون این کشور و حتی میان خود طوائف پشتون عمومیت نداشت و به‌مرور زمان مردم این سرزمین به آن انس گرفتند.
اما اکنون این کشور با داشتن تاریخی ژرف و پرافتخار در سراسر دنیا با نام افغانستان مطرح است، نامی که ادبیات کهن و فرهنگ غنی مردمانش را تا ابد به رخ جهانیان خواهد کشید.
افغانستان کشوری است که با دارا بودن نمایه‌های فرهنگی و تاریخی قابل‌تامل، عمری به‌طول پنج‌هزار سال را در میان حیات بشری به خود اختصاص داده است؛ حیاتی که آثار به‌جای مانده از اعماق تاریخ، این ادعا را به اثبات می‌رساند.
در بیان عمق موجودیت سرزمین افغانستان همین بس که «لوئی‌دوپری» پژوهشگر آمریکایی قدمت تمدن انسانی در این کشور را تا پنج هزار سال قبل از میلاد مسیح بیان کرده و افزوده است که تاریخ افغانستان، با مهاجرت اقوام آریایی درحدود دوهزار سال قبل از میلاد متولد شده است.
در ادامه این تاریخ‌گویی مختصر از کتاب سترگ موجودیت سرزمین افغانستان، ضمن اشاره به آغاز روند اسکان اقوام بدوی در این سرزمین کهن، تحلیلی را درخصوص نام‌های کشورافغانستان در گستره تاریخ ارائه می‌دهیم.
*نخستین قبایل سکنی‌گزین در افغانستان
به‌گواهی تاریخ، نخستین بار قبایل «آرین» شاکله حکومتی خود را در کشور افغانستان کنونی بنا نهادند.
یکی از شناخته‌شده‌ترین سلسله اقوام آریایی که در بلخ یا باکتریای قدیم، به ترویج مقوله شهرنشینی پرداختند، «پیشدادیان» بودند.
در ادامه کیقباد موسس سلسله کیانیان، حکومتی مقتدر را در این سرزمین ایجاد کرد.
قابل ذکر است که تاریخ مدون افغانستان با سلسله هخامنشی شروع می شود، لذا می‌توان سال 550 قبل از میلاد را آغاز دوره تاریخی مستند این کشور عنوان کرد.
*معیارهای نام‌گذاری افغانستان در طول تاریخ
درمورد نام‌گذاری‌های این سرزمین باید توجه داشت که افغانستان طی قرون متمادی با درنظر گرفتن حدود جغرافیایی خود نام گرفته است، به‌گونه‌ای که با تغییر مرزها نام این سرزمین نیز به موازات تغییر مرزها دچار تغییر و تحول شده است.
مهم‌ترین نام‌هایی که تاکنون بر افغانستان نهاده شده عبارتند از؛ آریانا، خراسان و افغانستان.
*آریانا، ابتدایی‌ترین نام افغانستان
به لحاظ جغرافیایی، افغانستان باعنوان «آریا ورتا» یاد شده است که این نام به زبان سانسکریت بوده و به معنای جایگاه و چراگاه آریاها می‌باشد.
نام آریاورتا در کتب یونانی به‌صورت «آریانا» ذکر شده که همان نام ابتدایی افغانستان کهن است.
از شهرهای مهم و قدیمی سرزمین آریانا، ام البلاد ( بلخ امروزی) است که قدمت تاریخی آن به‌حدود 2000 تا 5000 سال قبل از میلاد می‌رسد و در تاریخ با نام شهر مروارید نیز مطرح بوده است.
در بیان حدرومرز جغرافیایی آریانای قدیم باید گفت که این کشور در مختصات جغرافیایی 25 تا 45 درجه عرض شمالی و 55 تا 75 درجه شرقی قرار داشته است. حدود آریانای قدیم از طرف شرق از منطقه (گیلگت پاکستان) شروع شده و در طرف غرب به گوشه شرقی دریای خزر می‌رسد، از طرف شمال نیز از سیر دریا ( رودخانه سیحون ) و آسیای مرکزی آغاز و در سمت جنوب به اقیانوس هند و آب‌های گرم می‌رسد.
*ولایت‌های آریانا، از بلخ تا سند
درحدود 500 سال پیش از میلاد، آریانا شامل 16 ولایت بوده که بزرگترین و مهم‌ترین ولایات آن با گستره‌های جفرافیایی به‌شرح زیر است:
باکتریا: که مرکز آریانا بوده است که باختر و بلخ امروزی را شامل میشود.
سغد: این ولایت شهرهای سمرقند، بخارا و خوارزم امروزی را دربرمی‌گیرد.
باکتریانا: ولایت باکتریانا مناطق بلخ و بدخشان امروزی را شمال بوده است.
مرگیانا: این ولایت کهن، امروز در شمال غرب افغانستان قرار دارد و مناطق مرغاب و مرو را شامل میشود.
آریا: که هرات امروزی را دربرمی‌گرفته است.
پاراپامیزوس: این ولایت محدوده غور، بامیان و هزاره‌جات مرکز افغانستان امروزی را دربرداشته و معنای لغوی آن نیز به‌مفهوم «محلی که از محدوده پرواز عقاب‌ها نیز بلند‌تر است» می‌باشد.
درنگ گیانا: در گذشته‌های دور این ولایت درمحل فراه ، قندهار و نیمروز امروزی وجود داشته است.
آراکوزیا: ولایت آرکوزیا از محدوده غزنی تا رودخانه سند امروزی را شامل میشود.
گدروزیا: این ولایت نیز دربردارنده مناطق مکدان و بلوچستان و پاکستان امروزی بوده است.
پکتیا: درنهایت پکتیا هم از رودخانه سند تا پکتیای امروزی در افغانستان وسعت جغرافیایی داشته است.
*آریانا در منابع یونان قدیم
اراتس‌تن، اولین نویسنده یونانی است که اسم آریانا را برای سراسر سرزمین‌های میان بیابان مرکزی ایران تا رود سند به‌استثنای باختر (بلخ) و سرزمین‌های شمالی اطلاق کرده است.
بطلمیوس؛ ریاضی‌دان، جغرافی‌دان و ستاره‌شناس که در اسکندریه مصر زندگی می‌کرد نیز از سرزمینی که در جنوب هندوکش بین کویر نمک ایران کنونی در غرب و رود سند در شرق واقع بوده، به‌نام آریانا یاد کرده‌است.
*آریانا در نمای اوستا
اوستا، کتاب مقدس زرتشتیان، نیز محل آریانا را که سرزمین اصلی آریایی‌هاست و زادگاه زرتشت هم به‌شمار می‌رود، در گستره جغرافیای تاریخی افغانستان قرار می‌دهد. درادامه نیز در اوستا شهرهایی برای آریانای کهن نام برده شده که البته بیشتر این شهرها در نواحی مختلف افغانستان قرار دارند. بنابراین، بیشتر مورخان افغانستانی بر این عقیده‌اند که آریانا نام سرزمین افغانستان در عهد باستان بوده‌است.
*آریانا در ادبیات فارسی دَری
به اعتقاد برخی مورخان افغانستانی در عهد اسلامی نيز، تا آنجا که کلمهٔ ایران در آثار مورخان، جغرافی‌نگاران و شاعران دری‌گوی که برگرفته از داستان‌های حماسی خراسان بزرگ بوده و در کتابهای کهن پهلوی، بازتاب یافته است، به‌معنای آریانای باستان در برابر توران بوده است و فقط در بیان تاریخ باستانی کشور ایران کنونی است که بازهم به تقلید از همان منابع پهلوی، به سرزمین‌های تحت فرمانروایی ساسانیان اطلاق شده است.
بنابراین اصطلاح ايران ظاهراً تا زمان پيدايش دولت صفويه در ايران کنونی، بيشتر به مفهوم خراسان بزرگ اطلاق می‌شد که افغانستان امروز بخش اعظم آن بوده است.
*خراسان، از دیگر نام‌های مهم افغانستان در گستره تاریخ
خراسان که در زبان پهلوی به مفهوم شرق یا محل طلوع خورشید می‌باشد از قرن پنجم تا دوازدهم میلادی در مورد افغانستان و سرزمین‌های همجوار نیز به‌کار رفته است.
نام بخش اعظم سرزمین افغانستان غربی و شمالی تا تخارستان و مجاری هیلمند( هیرمند) و کابل در قرن هفتم میلادی، خراسان بود و چنین به‌نظر می‌رسد که این نام در عهد ساسانیان از دورهٔ پیش از اسلام به بعد شهرت یافته‌است.
در گذشته‌های دور نیز جغرافی‌دانان مسلمان، خراسان را به چهار بخش نیشابور، مرو، هرات و بلخ تقسیم کرده و خوانده‌اند.
بدین‌ترتیب نام خراسان در گذشته، همه افغانستان امروز را شامل بوده است.
*و اما نام شهیر افغانستان
نام افغانستان فقط از اواسط قرن هجدهم میلادی یعنی از زمانی که برتری سیاسی و نظامی قوم افغان بر سایر اقوام ساکن در آنجا استوار گردید، به‌واسطه کثرت جمعیت آن قوم به تمام کشور اطلاق شد و سرانجام در قرن نوزدهم میلادی شهرت یافت.
لذا کلمهٔ افغانستان، به مثابهٔ جا و مکان قبایل افغان( پشتون‌ها)، نخستین‌بار در تاریخ‌نامهٔ هرات، تألیف سیف هروی در اوایل سدهٔ چهاردهم میلادی، ذکر شده است.
در تاریخ‌نامه هرات سیفی هروی، ۳۶ مرتبه کلمه افغانستان و دو مرتبه هم کلمه اوغانستان به کار رفته است.
اگرچه واژه افغانستان به‌مفهوم محل اسکان افغان‌ها از گذشته‌های دور نیز مطرح بوده اما شاید در برخی ادوار محل سکونت طوائف پشتون در خراسان بزرگ را افغانستان می‌نامیدند.
شاید در ابتدا نام «افغانستان» در میان اقوام گوناگون این کشور و حتی میان خود طوائف پشتون عمومیت نداشت و به‌مرور زمان مردم این سرزمین به آن انس گرفتند.
اما اکنون این کشور با داشتن تاریخی ژرف و پرافتخار در سراسر دنیا با نام افغانستان مطرح است، نامی که ادبیات کهن و فرهنگ غنی مردمانش را تا ابد به رخ جهانیان خواهد کشید.
گزارش از: وحید امیدی‌موحد
انتهای پیام/
