روز ۱۷ شهریور ۱۳۵۷ که به جمعه سیاه هم معروف شد از جمله روز‌های مهم در تاریخ انقلاب اسلامی است؛ چون خیزش انقلابی مردم در پی چندین ماه اعتراض و سرکوب حکومت انجام گرفته بود و تاثیر عمیقی بر ادامه نهضت انقلابی مردم ایران داشت.

پیامد‌های قیام ۱۷ شهریور

به دنبال تظاهرات مردمی که از ۱۳ شهریور ماه همان سال آغاز شده بود و در روز‌های آتی نیز ادامه پیدا کرد، حکومت پهلوی اعلام کرد که از روز هفدهم شهریور در تهران و ۱۱ شهر دیگر به مدت ۶ ماه حکومت نظامی برقرار خواهد شد و کسی حق تجمع در اماکن عمومی را ندارد. اما مردم تهران که از این مسئله اطلاعی نداشتند از ساعات اولیه صبح به خیابان‌ها آمده و به سمت میدان ژاله حرکت کردند. نیرو‌های نظامی نیز به سمت مردم آتش گشوده و تعداد بسیاری از آنها را به شهادت رساندند.

این روز با توجه به حرکت خودجوش و انقلابی مردم آگاه ایران اسلامی یک نقطه عطف است، چون مخالفان با هرگونه مماشات با حکومت پهلوی مقابله کردند و همچنین تعداد شهیدان این واقعه تاریخی بین ۲۰۰ نفر تا ۴۰۰۰ نفر اعلام شده است، اما آمار دقیق شهدای این واقعه آنچنان که باید مورد بررسی و تحقیق پژوهشگران انقلاب اسلامی و تاریخ معاصر ایران قرار نگرفته است. 

با توجه به آمار و ارقام شهدا و مجروحان واقعه ۱۷ شهریور این حادثه پیامد‌های مختلفی از جمله تزلزل در اراده رژیم در رویارویی با ملت، تزلزل ارتش، تعمیق شکاف بین مردم و حکومت پهلوی، تحکیم رهبری امام خمینی (ره) و تهییج مردم برای ادامه مبارزه و تشدید سردرگمی آمریکا در برابر مسائل ایران را به همراه داشت.

به دنبال کشتار ۱۷ شهریور اراده و عزم رژیم در رویارویی با ملت سخت به تزلزل افتاد. چراکه شیوه‌های موسوم اعم از سرکوب و سازش در عمل شکست خورده بود، اجرای طرح حکومت نظامی که بر اساس نظریه مشاوران امنیتی و ساواک، بهترین سیاست ممکن جهت برقراری امنیت تلقی می‌شد، نتیجه عکس بخشید و لذا شاه برای یافتن یک راه حل فوری و ضربتی برای پایان دادن به اوضاع آشفته و انقلابی کشور با صاحب نظران امور ایران و کارشناسان داخلی، رایزنی کرد.

اما وضعیت کشور به حدی آشفته بود که رژیم سخت سر در گم شده بود و سرانجام آمریکا با پیام شفاهی برانسکی از طریق اردشیر زاهدی سفیر ایران در آمریکا شاه را بار دیگر به سوی سیاست مشت آهنین متمایل ساخت که نتیجه آن تشکیل کابینه نظامی به رهبری ارتشبد ازهاری بود.

از سویی قیام ۱۷ شهریور و ادامه حکومت نظامی، انسجام ارتش را متزلزل و اراده آن را با تردید مواجه ساخت. استقرار طولانی مدت ارتش در میدان‌ها و مراکز مهم شهر که می‌بایست همانند نیرو‌های انتظامی با انقلابیون مقابله کند، از کارآمدی ارتش و توان آن کاست. چراکه ارتش اساسا به منظور حفظ امنیت مرز‌ها و پاسداری از کشور در برابر تهدیدات خارجی به وجود آمده بود.

اما اکنون ارتش می‌بایست تحت فرمان فرمانداری‌های نظامی شورای امنیت استان عمل کند که خواه ناخواه با هیات دولت و سایر مراکز قدرت در نحوه و اجرای فرامین حکومت نظامی اختلاف نظر یافت. این واقعیت با توجه به ساختار ارتش شاهنشاهی که شکاف عمیقی میان کادر فرماندهی با نیرو‌های مسلح از نقطه نظر گرایش‌های سیاسی و تمایلات ملی و مذهبی وجود داشت موضع ارتش را به عنوان سرکوبگر مخالفان سخت تضعیف می‌کرد.

واقعه ۱۷ شهریور جدایی میان ملت و حکومت را عمیق‌تر کرد و امکان هر نوع پیوستگی یا سازش را از بین برد. همچنین مشی مبارزه مسالمت آمیز در چارچوب قانون اساسی به منظور احیای نظام مشروطه به شدت زیر سوال رفت و روحیه تندروی و افراط گرایی در میان طیف‌های گوناگون مبارز و مخالف فراگیر شد و تلاش‌ها برای سرنگونی رژیم پهلوی به شکلی قهرآمیز و انقلابی مورد حمایت قرار گرفت.

همچنین با بحرانی شدن اوضاع روسای جمهور مصر، اسرائیل و آمریکا روز ۱۹ شهریور با شاه گفتگو کردند. شاه در گفتگو با کارتر واقعه ۱۷ شهریور را یک طرح شیطانی از سوی کسانی دانست که از برنامه ایجاد فضای بازسازی کشور بهره‌مند شده و از آزادی‌های اعطا شده علیه وی سوءاستفاده کردند. بنابرین خواستار ادامه حمایت‌های آمریکا شد.

منبع: دفاع مقدس