باشگاه خبرنگاران جوان - سایت کافه تاریخ به مناسبت سالروز ملی شدن صنعت نفت ایران در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ در گزارشی درباره فراز و فرودهای این اتفاق تاریخی نوشت:

بدون شک یکی از بزرگترین تحولات تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران معاصر، نهضت ملی شدن صنعت نفت ایران است. نهضتی که با پشتیبانی و حمایت روحانیت به رهبری آیت‌الله کاشانی به سرانجام رسید. در جریان ملی شدن نفت ، به داستان ۸۰ سال امتیازات نفتی ایران خاتمه داده شد.
۱۲۸۰ / اخذ امتیاز استخراج منابع نفت توسط دارسی از مظفرالدین شاه قاجار

ویلیام ناکسی دارسی نخستین فردی بود که با روش‌های جدید روز و دستگاه‌های حفاری مکانیکی در ایران به اکتشاف نفت و حفر چاه پرداخت. او ابتدا گروهی فنی را به سرپرستی زمین‌شناسی به نام برلز استخدام و به ایران اعزام کرد. این گروه، پس از بررسی‌های زمین‌شناسی، گزارش رضایت بخشی داد. احتمال وجود نفت در حوالی قصرشیرین و شوشتر را زیاد و در دیگر نقاط امیدوار کننده دانست. پس از دریافت این گزارش، دارسی نماینده‌ای به نام ماریوت را در سال ۱۹۰۱ به دربار ایران فرستاد ماریوت امتیاز اکتشاف و استخراج نفت در تمام ایران، بجز پنج ایالات شمالی را از مظفرالدین شاه گرفت.

۱۲۸۲ شمسی/  شروع  اقدامات دارسی جهت استخراج میادین نفتی در ایران

چند ماه پس از امضای قرار داد، حفاری اولین چاه درمحلی به نام چیاسرخ یا چاه سرخ، در شمال غرب قصرشیرین آغاز شد. کار حفاری به علت نبود راه و ناامنی به کندی پیش می‌رفت تا آنکه درتابستان ۱۹۰۳ در عمق ۵۰۷ متری به گاز و کمی نفت رسید. چاه دوم هم در همین ناحیه در عمقی مشابه به نفت رسید. بهره دهی این چاه درحدود ۱۷۵ بشکه در روز بود.

خرداد ۱۲۸۷ شمسی / استخراج و بهره برداری اولین چاه نفت در مسجد سلیمان خوزستان

درمنطقه خوزستان اولین و دومین چاه حفر شده شرکت، خشک بودند. در نیمه اول سال ۱۹۰۸(۱۲۸۷) سرمایه شرکت رو به پایان بود و هنوز نفتی کشف نشده بود. روسای شرکت به مسئول عملیات که مهندسی به نام دینولدز بود، دستور توقف عملیات را می‌دهد. ولی او که در محل وضع را بهتر ارزیابی کرده بود چند روزی از اجرای دستور توقف خودداری نمود و به حفاری ادامه می‌دهد. در روز پنجم خرداد ۱۲۸۷ شمسی (۱۹۰۸ م) مته حفاری به لایه نفت دار برخورد و نفت با فشار از چاه فوران کرد.

۱۳۰۸ شمسی/ استخراج ناموفق نفت شمال توسط شرکت انگلیسی

در سال ۱۳۰۸ چند زمین‌شناس خارجی توسط شرکت تحقیقات ایران و فرانسه به نواحی مازندران و سمنان اعزام و مطالعاتی انجام دادند و پس از حفر دو حلقه چاه کم عمق در مشرق بابلسر که نتیجه‌ای به بار نیاورد، شرکت، منحل و کارشناسانش درسال ۱۳۱۰ ایران را ترک کردند.

خرداد ۱۳۱۲ / لغو نمایشی قرارداد دارسی و تصویب امتیاز نفتی توسط رضاخان

روز هفتم خرداد ۱۳۱۲ /۲۸ مه ۱۹۳۳، یکی از مهمترین قرارداد‌های استعماری میان دولت رضاخان و کمپانی‌های نفتی انگلیسی به امضا رسید. به موجب این قرارداد که «متمم قرارداد ویلیام دارسی» لقب گرفته بود، انگلستان اجازه می‌یافت تا سال ۱۳۷۲ ش، از منابع نفتی ایران بهره‌برداری کند. این امتیاز در شرایطی به انگلیسی‌ها واگذار شد که تنها هفت سال از سلطنت رضاخان می‌گذشت. قرارداد ۱۳۱۲ در ۲۶ ماده در دوره نهم مجلس شورای ملی به تصویب رسید. شخص رضاشاه پس از مذاکره با سر جان کدمن، رئیس شرکت نفت ایران و انگلیس، و هور سفیر بریتانیا درایران این قرارداد را قبول کرد و مقامات دولت را وادار به تصویب آن کرد. مجلس شورای ملی نیز به اتفاق آرا آن را تصویب کرد. در این قرارداد شرکت نفت ایران و انگلیس همچنان به اکتشاف و استخراج و فروش منابع نفتی ایران، بدون هیچ الزامی به ارائه صورت عملکرد به دولت ایران، ادامه می‌داد. مدت قرارداد ۶۰ سال تعیین شد.

۱۳۱۴ شمسی/ تلاش برای استخراج نفت در قم توسط کارشناسان آلمانی

درسال ۱۳۱۴ هنگام حفر قنات در جنوب قم آثاری از مواد نفتی در روی آب قنات دیده شد. دولت وقت پس از اطلاع واحدی به نام اداره مهندسی اکتشافی در وزارت دارایی تاسیس نمود که وظیفه آن اکتشاف نفت در نواحی مرکزی و شمالی کشور بود. این واحد با استخدام چند کارشناس آلمانی و خرید دو دستگاه حفاری ضربه‌ای و دورانی، عملیات را در  نواحی قم و مازندران آغاز کرد، دو حلقه چاه در خشت سرو دوحلقه چاه نزدیک به کوه نمک حفر شد. حفاری‌ها نتیجه‌ای به بار نیاورد و در سال ۱۳۱۸ متوقف شد.

۱۳۲۵ شمسی/ اعتصاب کارگران نفت جنوب در خوزستان

کارگران نفت جنوب در خوزستان دست به اعتصاب عمومی تیر ۱۳۲۵ زدند. به تحریک شرکت نفت انگلیس و ایران که در ید و سلطه انگلیسی‌ها بود، پلیس و فرمانداری نظامی  حکومت پهلوی دوم۸۳  نفر از کارگران را در کشتار ۲۳ تیر ۱۳۲۵ کشتند. موج مخالفت با سلطه انگلیس بر نفت ایران از سوی ملیون و علماء در ایران گسترش یافت.

۱۳۲۷ شمسی/ عملیات اکتشافی دولت ایران با استخدام زمین شناسان سوئیسی

درسال ۱۳۲۷ دولت ایران برای انجام اکتشاف درخارج از حوضه قرارداد شرکت نفت سابق ایران وانگلیس، شرکت سهامی نفت ایران را تشکیل داد. این شرکت از سال ۱۳۲۸ عملیات اکتشافی را با استخدام زمین شناسان سوئیسی و مهندسین معدن ایرانی آغاز کرد.

۱۳۲۸ شمسی/ معاهده «گس ـ گلشائیان»

روز ۲۶ تیر ۱۳۲۸، پیمانی بین وزیر دارایی دولت وقت ایران ـ عباسقلی گلشائیان ـ و نماینده کمپانی نفتی انگلیس ـ «گس» ـ به امضأ رسید که به معاهده «گس ـ گلشائیان» معروف شد. این پیمان نه در مجلس پانزدهم و نه در مجلس شانزدهم، به تصویب نرسید و زمینه‌ساز شکل‌گیری نهضت ملی شدن صنعت نفت شد. این معاهده قراردادی الحاقی به پیمان ۱۳۱۲ بود. به موجب این معاهده، ایران در مقابل فروش هر تن نفت به جای ۴ شلینگ قبلی ۶ شلینگ دریافت می‌کرد. فروش نفت در داخل ایران نیز ۲۵ درصد ارزان‌تر از فروش آن در خارج از کشور تعیین شد. ضمناً شرکت نفت ایران و انگلیس موظف بود مبلغ ۵ میلیون لیره استرلینگ یک‌جا به ایران بپردازد. در مقابل این تعهدات انگلستان، دولت ایران نیز موظف شد تعهدات امتیاز نفتی ۱۳۱۲ را دوباره تأیید کند.

اول تیر ۱۳۲۹/ تشکیل کمیسیون ملی شدن نفت در مجلس شواری ملی

کمیسیون مخصوص نفت کمیسیونی بود که در اول تیر ۱۳۲۹ در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی ایران برای رسیدگی به لایحه نفت (معروف به لایحه گس-گلشائیان) تشکیل شد.  اعضای کمیسیون عبارت بودند از:  دکتر مصدق،   دکتر علوی، ناصر ذوالفقاری، جواد گنجه‌ای، فقیه‌زاده، اللهیار صالح، حسین مکی، خسرو قشقائی، سرتیپ‌زاده، جمال امامی، جواد عامری، دکتر نصرت‌الله کاسمی، حائری‌زاده، عبدالرحمن فرامرزی، دکتر محمدعلی هدایتی، دکتر شایگان، میرسیدعلی بهبهانی و پالیزی.

پنجم تیر ۱۳۲۹ / نخست وزیری رزم آرا

در روز پنجم تیر ۱۳۲۹، دولت منصور نیز به طور غیرمنتظره استعفا کرد و چند ساعت بعد سپهبد رزم‌آرا رئیس ستاد ارتش کابینه جدید را تشکیل داد و به نخست وزیری رسید.

۲۰ مهر ۱۳۲۹/  استیضاح دولت وقت به رهبری دکتر مصدق

روز ۲۰ مهر ۱۳۲۹، نمایندگان اقلیت به رهبری مصدق دولت را استیضاح کردند. دولت نیز در پاسخ، از قرارداد الحاقی دفاع کرد و مشاجره این دو، سبب اوج‌گیری نهضت ملی شدن صنعت نفت کشور گردید.

۱۶ اسفند ۱۳۲۹/ کشته شدن نخست‌وزیر وقت سپهبد رزم‌آرا

کشته شدن نخست‌وزیر وقت سپهبد رزم‌آرا در روز چهارشنبه ۱۶ اسفند ۱۳۲۹ از سوی خلیل طهماسبی از اعضای جمعیت فدائیان اسلام

۱۷ اسفند ۱۳۲۹/ تصویب طرح ملی شدن نفت در مجلس شورای ملی ایران

پس از طرح ملی شدن صنایع نفت به رهبری دکتر مصدق در مجلس تصویب شد. قانون ملی شدن صنعت نفت پیشنهادی بود که به امضای همه اعضای کمیسیون مخصوص نفت در مجلس شورای ملی ایران در ۱۷ اسفند ۱۳۲۹ به مجلس ارائه شد و تصویب گردید.

۲۹ اسفند ۱۳۲۹

کمیسیون نفت، کمیسیونی بود که در اول تیرماه ۱۳۲۹ در دوره شانزدهم مجلس شورای ملی ایران برای رسیدگی به لایحه نفت (معروف به لایحه گس-گلشاییان) تشکیل شد. همین کمیسیون پیشنهاد ملی شدن صنعت نفت را در اسفند ماه ۱۳۲۹ به مجلس ارائه داد.

سرانجام با تلاش‌های دکتر مصدق و همراهان وی، ماده واحده ملی شدن صنعت نفت در روز ۲۴ اسفند ماه سال ۱۳۲۹ در مجلس شورای ملی مطرح و در روز ۲۹ اسفندماه همان سال به تصویب رسید.

در متن پیشنهاد تصویب شده، آمده بود: «به نام سعادت ملت ایران و به‌منظور کمک به تأمین صلح جهانی، امضاکنندگان ذیل پیشنهاد می‌نماییم که صنعت نفت ایران در تمام مناطق کشور بدون استثنا ملی اعلام شود یعنی تمام عملیات اکتشاف، استخراج و بهره‌برداری در دست دولت قرار گیرد.»

مجلس سنا نیز این پیشنهاد را در ۲۹ اسفندماه ۱۳۲۹ تصویب کرد و پیشنهاد، قانون شد.

پس از ملی شدن صنعت نفت

انگلیس که با تصویب این قانون منافع خود را در خطر می‌دید، برای جلوگیری از به ثمر نشستن حرکت ملی شدن صنعت نفت، از همه شگرد‌های ممکن استفاده کرد و یکی از این شگردها، تحریم نفت ایران در نیمه نخست سال ‎ ۱۳۳۰ با هدف به خطر انداختن ثبات سیاسی و اقتصادی کشور بود. انگلیس به تمام خریداران نفت خام ایران هشدار داده بود که نفت ایران را خریداری نکنند. اما دولتمردان وقت ایران در ادامه مبارزات خود با تلاش زیاد توانستند بر این حرکت استعمارگر پیر فائق آیند. دکتر مصدق که در آن زمان نخست وزیر بود، برای فرونشاندن توطئه انگلیس و کسب درآمد برای کشور، ترجیح داد نفت خام را با تخفیف به مشتریان بفروشد.

نکته قابل توجه آن است که درآمدی که دولت مصدق با فروش تخفیفی نفت خام و فرآورده نفتی برای کشور کسب کرد، دو برابر رقمی بود که «شرکت نفت انگلیس و ایران» بابت فروش سالانه ‎ ۳۱ میلیون تن نفت خام به ایران پرداخت می‌کرد.

اجرای برنامه ریاضت اقتصادی با محوریت عدم اتکا به درآمد‌های نفتی و تلاش برای مصرف نفت خام در داخل کشور، اقدام دیگری بود که دکتر مصدق برای خنثی کردن تحریم نفت از سوی انگلیس انجام داد و موفق شد اقتصاد کشور را در آن دوره، سرپا نگاه دارد.

قانون ملی شدن صنعت نفت تا سال ۱۳۳۲ پابرجا بود با کودتای ۲۸ مرداد، نخست وزیر جدید یعنی زاهدی روابط با دولت انگلیس را بهبود بخشید و قرارداد‌هایی برای تقسیم سهام نفت ایران بسته شد که البته ضرر این قرارداد‌ها به نسبت قبل برای دولت ایران به موجب قانون ملی شدن صنعت نفت کمتر بود، اما با این حال استعمار تا پیش از انقلاب اسلامی بر پیکره صنعت نفت ایران سایه انداخت.