نشست نقد و بررسی کتاب «حمایت از ممنوعیت کار کودکان در اسناد سازمان ملل متحد» سه‌شنبه (بیست وسوم خرداد ماه ۱۴۰۲) با حضور محمدمهدی سیدناصری (نویسنده کتاب)، محمد آسیابانی (روزنامه‌نگار) و میثم محمدی (پژوهشگر حقوقی) در سرای کتاب خانه کتاب و ادبیات ایران برگزار شد.

ضرورت بازآفرینی و بازاندیشی در قوانین ملی و بین‌المللی در حوزه حقوق کودک

در ابتدای این نشست محمدمهدی سیدناصری با بیان اینکه بیست ودوم خرداد ماه روز جهانی مبارزه با کار کودکان است، گفت: بهتر است از اصطلاح «کودکان کار» به دلیل داشتن بار معنایی منفی استفاده نکنیم و به جای آن «کار کودک» را به کار ببریم. در سال ۲۰۰۲ میلادی به دنبال تصویب کنوانسیون شماره‌های ۱۳۸ و ۱۸۲ سازمان جهانی کار برای مبارزه با کودک کار این روز را به عنوان روز جهانی مبارزه با کودکان کار نام‌گذاری کردند.

سیدناصری با بیان اینکه با دو شکل مدرن و سنتی از کار کودک مواجه هستیم، گفت: یکی از دلایل مهمی که منجر به نوشتن این کتاب شد زبان سخت کتاب‌های حقوقی برای دانشجویان بود. یکی از شاخصه‌های کتاب «حمایت از ممنوعیت کار کودکان در اسناد سازمان ملل متحد» این است که صرفا برای جامعه دانشگاهی و حقوق‌دان‌ها به نگارش در نیامده بلکه برای عموم نوشته شده است. از این رو عنوان فرعی «حقوق بین‌الملل به زبان ساده» برای آن انتخاب شده و در دو بخش «کودک کار مدرن» و «کودک کار سنتی» به بحث و بررسی می‌پردازد. منظور از «کودک کار مدرن» همان کودکان کار در فضای مجازی هستند که به عنوان منبع درآمد خانواده‌ها محسوب می‌شوند و مورد نقص تمام کنوانسیون‌های بین‌المللی است.

این نویسنده عنوان کرد: یکی از مشکلات حوزه کودکان جدی نگرفتن آن‌ها است. ما همواره کودکان را در قالب افراد بزرگسال حساب می‌کنیم. کودک و حقوق کودکی امری مغفول و از یاد رفته است. کارفرمایان با استخدام کودکان به آن‌ها بیمه و حقوق کافی پرداخت نمی‌کنند. این اتفاق به این دلیل رخ می‌دهد که ما به کودکان احترام نمی‌گذاریم. این درحالی است که انسان‌هایی که آینده کشور را می‌سازند همان کودکان امروز هستند. این کودکان باید خوب زندگی کنند و از حقوق خود آگاهی داشته باشند. کتاب «حمایت از ممنوعیت کار کودکان در اسناد سازمان ملل متحد» یک مجموعه سه جلدی است و تصمیم داریم آن را به زبان‌های دیگر ترجمه و در عرصه بین‌المللی عرضه کنیم. در کشور ما ۱۳ نهاد متولی موضوع کار کودک هستند، اما تاکنون برای مبارزه با کار کودک موفق نبودند چرا که تعریف مشخصی از این موضوع ندارند و هر نهادی از یک جنبه به این موضوع نگاه می‌کند. در شهر‌های کلمبیا، ترکیه و تایلند کمیته دائمی برای مبارزه با کار کودک وجود دارد که در این کمیته نظرات و تفکرات را جمع‌آوری و به یک تصمیم‌گیری مناسب در این حوزه می‌رسند. اما در کشور ما عدم هماهنگی بین دستگاه‌های متولی باعث شده نتوانیم با این پدیده مقابله کنیم.

سید ناصری ادامه داد: ما از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۵ با کودکان نسل آلفا روبه رو هستیم. در جلد دوم کتاب «حمایت از ممنوعیت کار کودکان در اسناد سازمان ملل متحد» به کودکان این نسل خواهیم پرداخت. اگر در قوانین ملی و بین‌المللی در حوزه حقوق کودک بازآفرینی و بازاندیشی صورت نگیرد در این حوزه با بحران روبه رو می‌شویم. قبل از شیوع ویروس کرونا کشور‌ها تا حدی توانستند آمار فزآینده کودکان کار را کاهش دهند، اما بعد از کرونا کودکان کار در سطح جهان ۱۵درصد افزایش پیدا کردند. کودکِ کار یک فرد انسانی است که به واسطه مشکل فقر اقتصادی، فرهنگی و... به کار گرفته می‌شود. در سه جلد این کتاب به مطالعه موردی درباره کشور خودمان پرداخته‌ایم. در جلد سوم از منظر روان‌شناسی و جامعه‌شناسی به موضوع کار کودک نگاه شده است. همچنین کتابی تحت عنوان «کتاب کار کودکان و حقوق بشر» از سوی انتشارات ذکر منتشر شده است که کودکان در این کتاب با ۱۸ حقی که در کنوانسیون حقوق کودک آمده آشنا می‌شوند.

محمدمهدی سیدناصری در پایان گفت: ما با انتشار کتاب برای جامعه دانشگاهی، قضات، وکلا، نهاد خانواده و کودکان موضوع کودک را تبیین می‌کنیم. در این زمینه جای کار بسیار زیادی وجود دارد. من و افرادی مانند من می‌خواهیم آغازگر راهی برای آینده کشور باشیم. برای کودکان باید قلم زد و نوشت. هر اتفاقی که در دوران کودکی رخ می‌دهد سرمایه برگشت‌پذیر است و این سرمایه متوجه دولت خواهد بود؛ بنابراین ضروری است به مساله کودک پرداخته شود. از این رو به تعهد ملی، اجتماعی، سیاسی، حقوقی و... در زمینه حقوق کودک نیاز داریم.

حوزه کار کودکان نباید مغفول بماند

میثم محمدی نیز در این نشست گفت: کودکی که از سوی سرپرست یا والدین به اجبار به کاری واداشته می‌شود و او را از رشد و حقوق طبیعی باز می‌دارد به عنوان کودک کار تعریف می‌شود. معیار ما از رشد به لحاظ حقوقی چه سنی است. آیا سن ۱۸سال مدنظر است یا خیر. طبق روایتی که از پیامبر (ص) داریم تکلیف از سه گروه برداشته می‌شود و کودکان یکی از همان گروه‌ها هستند. در این زمینه فقه جعفری (امامی) بلوغ جنسی را ملاک قرار می‌دهد و پسران در ۱۵ و دختران در ۹ سالگی به بلوغ می‌رسند. به عبارتی در درجه اول رشید کسی است که عقل معاش داشته باشد و بتواند امور مالی را به نحو احسن مدیریت کند. از نظر علامه طباطبایی بلوغ اشد مدنظر است. ما ملاک حقوق مدنی در زمینه رشد را می‌پذیریم. آیت الله سبزواری ملاک رشد را به عرف نسبت می‌دهد. به این صورت که عرف تعیین می‌کند شخص رشید است یا خیر. کودک ما در چه سنی به آن حد از رشد می‌رسد که ما می‌توانیم به او اعتماد کنیم و دیگر عنوان طفل را برای او به کار نگیریم. به لحاظ قانونی فرد باید به ۱۸ سال برسد و از این سن به بالا دیگر طفل نیست.

محمدی ادامه داد: حوزه کار کودکان نباید مغفول بماند بلکه باید در حوزه‌ها و مجامع علمی درباره این موضوع حرف‌های زیادی برای گفتن داشته باشیم. کودک ِکار لفظی است که مجامع غربی بیشتر از آن استفاده می‌کنند. در فرهنگ ما افرادی را که در سنین کودکی هستند می‌توان به کاری گماشت تا به آن‌ها مسئولیت‌پذیری را آموزش داد. این باعث می‌شود تا کودکان بتوانند در مجامع مختلف علمی، ملی و بین‌المللی حرفی برای گفتن داشته باشند و حرف‌های خود را به کرسی بنشانند. کنوانسیون حقوق کودک افراد زیر ۱۸ سال را کودک می‌داند و به اعتقاد آن‌ها این افراد نباید به کار گرفته شوند. با این وجود به امور کودکان کار چه کسی رسیدگی می‌کند؟ آیا مجمعی برای رسیدگی به حقوق این کودکان وجود دارد؟ کارگروه‌های علمی تحت عنوان مجامع علمی باید به این موضوع بپردازند. مقالات علمی و پژوهشی در این حوزه بسیار اندک هستند و دانشجویان و استادان دانشگاه و پژوهشگران باید در این حوزه قلم بزنند و از کودکان کار حمایت کنند. این کودکان به این دلیل که به مدرسه نمی‌روند به لحاظ علمی ضعیف هستند. گروه‌های علمی باید به آن‌ها آموزش دهند. در این زمینه به آموزش و پرورش این نقد وارد است که چه برنامه‌ها و فعالیت‌هایی برای این کودکان در نظر گرفته‌اند. 

این پژوهشگر علم حقوق بیان کرد: کتاب «حمایت از ممنوعیت کار کودکان در اسناد سازمان ملل متحد» علمی و برای نسل جوان نوشته شده است. به نظرم در فهرست مطالبی که در کتاب آمده نباید از عناوین سوالی استفاده شود. از این کتاب توقع می‌رود نتایج و پیشنهاد‌هایی برای دانشجویان و استادان ارائه کند. منابع مورد استفاده در این کتاب اندک است و باید به منابع دست اول رجوع شود. همچنین این کتاب به پیوست قوانین کار یا قوانینی که در این کتاب به آن‌ها استناد شده نیاز دارد. پیشنهاد می‌کنم نویسنده در این کتاب به پیشینه تحقق اشاره کند. در این حوزه کمتر کتابی دیدم که همچون کتاب «حمایت از ممنوعیت کار کودکان در اسناد سازمان ملل متحد» به زبان ساده نوشته شده باشد.

میثم محمدی در پایان گفت: پیشنهاد می‌کنم از دوره دبیرستان حقوق را به دانش‌آموزان آموزش دهیم تا آن‌ها قبل از ورود به مجامع علمی و دانشگاهی با حقوق آشنا شوند. همچنین کتاب‌های این حوزه را به زبان ساده بنویسیم تا جامعه به فهم بهتری از حقوق برسد. در سرای محله در شهر تهران کارگروه‌هایی در حوزه کار کودکان و حقوق آن‌ها تشکیل شود تا موضوعات کتاب‌های مرتبط با این موضوع را برای والدین تبیین کنند.

حقوق‌دان‌ها قوانین بین‌المللی را با قوانین شرع مقدس هم‌سنجی کنند

محمد آسیابانی نیز در این نشست بیان کرد: متاسفانه ما نه تنها در زمینه حقوق کودک بلکه در هیچ کدام از باب‌های حقوقی، کتاب به زبان ساده که برای عامه مردم و مخاطبان نوشته شده باشد نداریم و این امر معضل بزرگی است. نویسنده کتاب «حمایت از ممنوعیت کار کودکان در اسناد سازمان ملل متحد» تصمیم گرفته است حقوق را از دوران کودکی و نوجوانی به این گروه‌های سنی آموزش دهد. دغدغه این نویسنده بسیار ارزشمند است و باید قدردان آن بود.

این روزنامه‌نگار با تاکید بر اینکه نمی‌توان درباره مساله حقوق کودک اغماض کرد، گفت: اگر به مساله حقوق کودک توجه نشود در آینده جامعه آسیب‌های بسیار زیادی را خواهد دید. در این زمینه نیازمند قوانین جدیدی هستیم که ضمانت اجرایی داشته باشند. در این صورت شاهد کاهش پدیده کار کودک خواهیم بود.

وی افزود: کتاب «حمایت از ممنوعیت کار کودکان در اسناد سازمان ملل متحد» نیاز به ویرایش مجدد دارد و جای خالی هم‌سنجی قوانین بین‌المللی و داخلی در این کتاب احساس می‌شود. پیشنهاد می‌کنم در چاپ‌های بعدی یا جلد‌های بعدی به این موضوع بسیار مهم نیز پرداخته شود. ما عضو کنوانسیون حقوق کودک هستیم و اسلام نیز دین مترقی است و باب اجتهاد در آن باز است؛ بنابراین ما به قوانین بین‌المللی که توسط نهاد‌های بین‌المللی تصویب می‌شوند نیاز داریم و نباید بر روی این قوانین سرپوش بگذاریم.

آسیابانی ادامه داد: حقوق‌دان‌ها باید قوانین بین‌المللی را با قوانین داخلی ما هم‌سنجی کنند و مورد استفاده قرار دهند. مساله کار کودک بحث امروز و دیروز نیست. از دورانی که تاریخ‌ها ثبت شده ما با پدیده کار کودک مواجه بوده‌ایم. دوره قاجاریه را می‌توان به عنوان نمونه مثال زد. کودکان نزد اربابِ حِرف می‌رفتند تا حِرفه بیاموزند، اما در آن دوران هنوز ذات غیرتکنیکال حرفه‌ها از آن‌ها گرفته نشده بود. با مراجعه به فتوت‌نامه‌ها می‌بینیم که اربابِ حِرف جوانمرد بودند و عمده آن‌ها دستورات شرعی را رعایت می‌کردند. در این روند کودکان آموزش، سواد و حرفه یاد می‌گرفتند و به جوانمردانی خبره در آن حرفه تبدیل می‌شدند. اما در دوره کنونی ذات غیرتکنیکال حرفه‌ها از آن‌ها گرفته شده و پدیده کار کودک به کار اجباری تبدیل شده است.

وی اضافه کرد: اگر در حوزه حقوق کودک قوانین نداریم باید قوانین جدیدی پیشنهاد دهیم. چرا بعد از گذشت بیش از ۴۴ سال از پیروزی انقلاب اسلامی ایران در زمینه تدوین قوانین در این حوزه دچار مشکل هستیم؟ در این حوزه کم‌کاری حقوق‌دان‌ها و پژوهشگران احساس می‌شود. پیشنهاد می‌کنم کتاب «دیده بان شهر» نوشته محمد میلانی را بخوانید. در روایات و احادیث ما مفاهیم زیادی درباره حقوق کودک داریم که باید آن‌ها را جمع‌آوری و استفاده کنیم. اینکه ۸۰درصد کودکان کار غیر ایرانی هستند چیزی از وظایف ما کم نمی‌کند. ما در مقابل این کودکان مسئول هستیم و باید به آن‌ها توجه کنیم. وظیفه انسانی ما ایجاب می‌کند این کودکان را در مدارس بپذیریم. در این حوزه بنیاد‌های خیریه فعالیت می‌کند و نظارت چندانی نیز بر فعالیت‌های آن‌ها صورت نمی‌گیرد. توجه به حقوق و نیاز‌های کودکان کار در آینده از بروز مسائل اجتماعی و سایر مشکلات جلوگیری می‌کند.

محمد آسیابانی در پایان گفت: اصلی‌ترین دلیل برای کار کودک، فقر مادی و فرهنگی خانواده‌هاست. کودکی که والدین معتاد دارد از طریق آن‌ها به کار گرفته می‌شود. جلوگیری از بروز این اتفاق وظیفه دولت‌هاست با اقداماتی که در زمینه رفع فقر باید انجام بدهند. اما به هر حال ما با وجه مدرنی از کار کودکان رو به رو هستیم که از آن به عنوان کودکان اینفلوئنسر یاد می‌شود. والدین این کودکان از آن‌ها بهره‌گیری و کسب درآمد می‌کنند. پیشنهاد می‌کنم صرفا به نگارش کتاب در این حوزه اکتفا نشود بلکه با برگزاری کارگاه‌هایی با حضور والدین آن‌ها را از موضوعات و مباحث مطرح شده در این کتاب مطلع کرد. همچنین می‌توان از طریق تهیه ویدئو‌های کوتاه این مباحث را در فضای مجازی منتشر کرد تا این مباحث به صورت علمی در بین خانواده‌ها ترویج شود.