باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی خانعلی‌زاده * - زمانی که «مایک پمپئو»، وزیر امور خارجه دولت اول ترامپ از یک بیانیه‌ی ۱۲ ماده‌ای خطاب به ایران رونمایی و تحقق آن‌ها را خواسته‌ی ایالات متحده به عنوان پیش شرط مذاکره با تهران معرفی کرد، واکنش‌های تندی علیه این اقدام صورت گرفت؛ چرا که مفاد مندرج در این بیانیه، شامل موضوعات غیرهسته‌ای و منطقه‌ای و حتی دفاعی – موشکی هم می‌شد و طبیعی بود که اساسا کار با این شرایط نمی‌تواند به مرحله‌ی گفت‌و‌گو برسد.

با آغاز دولت دوم دونالد ترامپ و برخی سخنان آرام او در قبال ایران که خواهان گفت‌و‌گو با تهران فقط بر سر «عدم ساخت سلاح اتمی» بود، برخی از تحلیلگران و فعالان سیاسی در کشور به این گزاره باور پیدا کردند که «۱۲ شرط پمپئو» کنار گذاشته شده و ترامپ جدید دیگر خواهان اجرایی شدن آن‌ها نیست. بر مبنای این تحلیل بود که موجی از مطالب و اظهارنظر‌های گوناگون بر مبنای لزوم آغاز سریع مذاکره با طرف آمریکایی در فضای داخلی ایران شکل گرفت؛ موجی که خیلی زود مشخص شد تا چه اندازه «خوش‌بینانه» و غیرمنطبق بر «واقعیت» بوده است.

سخنان نرم ترامپ درباره ایران در حالی بیان شد که او در حال امضای یک متن اجرایی درباره‌ی روابط خارجی آمریکا در قبال تهران بود؛ متنی که مطالعه‌ی آن نشان می‌دهد ما با «بازتولید ۱۲ شرط پمپئو» در شکل و قالبی نوین رو‌به‌رو هستیم. در واقع، علت برخی تحلیل‌های نادرست در ایران درباره‌ی راهبرد ترامپ نسخه‌ی دوم، بی‌توجهی به همین متن بوده است؛ متنی که بررسی مفاد آن، می‌تواند روایت دقیقی از جهت‌گیری دولت فعلی آمریکا علیه کشورمان داشته باشد.

با نگاهی دقیق‌تر، متوجه می‌شویم که یکی از مهم‌ترین محور‌های این یادداشت، دستور صریح به وزارت خزانه‌داری آمریکا برای اعمال فشار‌های اقتصادی شدیدتر علیه ایران است. به نظر می‌رسد این اقدامات شامل تحریم‌های جدید و همچنین اجرای دقیق‌تر و سخت‌گیرانه‌تر تحریم‌های قبلی خواهد شد. در این سند، صراحتاً از مکانیسم‌های اجرایی برای تحت تعقیب قرار دادن افرادی که ناقض تحریم‌های جاری هستند، صحبت شده است.

این موضوع می‌تواند نشان‌دهنده تلاش دولت ترامپ برای ایجاد محدودیت‌های گسترده‌تر در زمینه تجارت بین‌المللی با ایران باشد. همچنین، این یادداشت وزیر خزانه‌داری را موظف می‌کند تا برای بخش‌های تجاری مرتبط، از جمله کشتیرانی، بیمه و خدمات بندرگاهی، توصیه‌نامه‌هایی صادر کند که در آنها به خطرات ناشی از «تعامل با ایران یا نیرو‌های نیابتی این کشور» اشاره شده است.

ترامپ در این یادداشت حتی طرف اروپایی توافق برجام را هم مورد هدف قرار داده و یکی دیگر از بند‌های قابل توجه این یادداشت، دستور به نماینده دائم آمریکا در سازمان ملل برای همکاری با متحدان اصلی واشنگتن جهت تکمیل روند بازگرداندن تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران است. این مسئله به «مکانیسم ماشه» اشاره دارد که در چهارچوب برجام تعریف شده و می‌تواند منجر به بازگشت خودکار تمامی تحریم‌های سازمان ملل علیه ایران شود.

خوش بینی‌ها به ترامپ از کجا نشات می‌گیرد؟

در واقع، تحلیل محتوای این یادداشت اجرایی رئیس‌جمهور ایالات متحده مشخص می‌کند که نه تنها ۱۲ شرط پمپئو در دولت جدید ترامپ کنار گذاشته نشده، بلکه تقویت شده و موارد جدیدی نیز به آن اضافه شده است.  با این وجود، علت خوش‌بینی برخی از سیاستمداران و تحلیلگران در ایران نسبت به رویکرد دولت دوم ترامپ چیست؟

پاسخ به این سوال را باید در «بافت فکری و هویتی» این افراد جست‌و‌جو کرد؛ جایی که ایالات متحده به عنوان یک ابرقدرت غیر قابل خدشه در نظر گرفته می‌شود که امکان هیچگونه فعالیت دیپلماتیکی در جهان بدون هماهنگی تام و تمام با واشنگتن وجود ندارد.

در واقع این افراد، خواهان «مذاکره» به عنوان یک ابزار دیپلماتیک نیستند؛ بلکه «تسلیم» در برابر خواسته‌های ضدملی طرف آمریکایی را ضرورت می‌دانند و به همین دلیل بدون توجه به متنی که رئیس‌جمهور این کشور علیه ایران امضا کرده، ترامپ جدید را فردی معرفی می‌کنند که خواهان گفت‌و‌گو با تهران است.

برخی حتی پا را از این هم فراتر گذاشته و اقدام به تفسیر عجیب از این متن ضدایرانی کرده‌اند. به عنوان مثال، خبرگزاری ایرنا به عنوان رسانه‌ی رسمی دولت، متن شفاف ترامپ را که خواهان خلع سلاح ایران - حتی در خصوص سلاح‌های متعارف - شده است، بستری مناسب برای گفت‌و‌گو با کاخ سفید معرفی کرده است!

در سطح آکادمیک، این مدل نگاه به نظام بین‌الملل و تحلیل روابط میان واحد‌های سیاسی، یادآور راهبرد آرمانگرایانه در سال‌های بین دو جنگ جهانی در قرن بیستم است؛ یعنی از زمانی که «توماس وودرو ویلسون»، رئیس‌جمهور وقت آمریکا سخنرانی معروف خود در کاخ ورسای را ارائه کرد و رشته‌ی روابط بین‌الملل رسما به چارچوب‌های دانشگاهی وارد شد تا زمانی که با آغاز تهاجم آلمان نازی، جنگ جهانی دوم رسما شکل گرفت. در آن فضا، نگاه فانتزی و رویایی به تحقق صلح در جهان بر مبنای «حذف جنگ» شکل گرفته بود و بر همین مبنا بود که «جامعه ملل» با دستورکار تحقق صلح از طریق حذف جنگ و با حقوق برابر واحد‌های سیاسی در جهان، تاسیس شد.

زبانه کشیدن آتش جنگ جهانی دوم علاوه بر اینکه منافع کشور‌های اروپایی را سوزاند، ایده‌ی آرمانگرایانه‌ی ویلسون و مکتب لیبرالیستی ناشی از آن را هم به طور کلی کنار زد. حتی نظریه‌پردازان رئالیست در علم روابط بین‌الملل معتقدند که جنگ جهانی دوم خروجی رسمی این مدل نگاه به جهان بوده است و «بزرگترین کشتار تاریخ جهان» را باید فرزند مشروع و رسمیِ نگاه آرمانگرایانه به فرآیند‌های بین‌المللی دانست.

در چنین فضایی بود که نگاه مبتنی بر توصیف جهان بر مبنای «واقعیت» پررنگ شد و رئالیسم به عنوان مکتب اصلی نظریه‌پردازی درباره‌ی نظام بین‌الملل مطرح شد. در واقع، ۱۹۳۹ میلادی را باید زمان پایان اعتبار نگاه ایده‌آلیستی و آرمانگرایانه به قواعد جهانی دانست؛ جایی که «سیاست مبتنی بر آن چیزی که هست؛ نه آن چیزی که باید باشد» یا همان Real Politics محور اصلی نظریه‌پردازی در حوزه‌ی علم روابط بین‌الملل شد.

 از آن زمان تاکنون، حتی هنجاری‌ترین نگاه‌ها به مناسبات جهانی و نظام بین‌الملل نیز تعلق خاطر کامل خود به رئالیسم را حفظ کرده‌اند؛ یعنی حتی اندیشمندان لیبرال هم با توسعه‌ی نظریات خود و ارتقای آن به نئولیبرالیسم، جنگ را به عنوان مساله‌ی اصلی جهان پذیرفتند و صرفا راهکار‌هایی متفاوت با رئالیست‌ها برای مهار تبعات آن ارائه کردند.

حالا و در حدود ۹۰ سال پس از انقضای نگاه سانتیمانتال و فانتزی به مساله‌ی صلح در جهان، به نظر می‌رسد برخی از سیاستمداران ایرانی همچنان در آن فضا تنفس می‌کنند و نسخه‌هایی را برای تحقق صلح در جهان و تامین منافع ملی ایران تجویز می‌کنند که ناشی از منجمد شدن اندیشه در همان فضای تاریخ گذشته است.

*مدرس دانشگاه و کارشناس امور بین‌الملل