حضرت محمد (ص) در دوازدهمین روز از ماه مبارک رمضان اینگونه دعا کردند: اَللّهُمَّ زَینِّی فِیهِ بِالسِّتْرِ وَ الْعَفَافِ وَ اسْتُرْنِی فِیهِ بِلِبَاسِ الْقُنُوعِ وَ الْکفَافِ وَ احْمِلْنِی فِیهِ عَلَی الْعَدْلِ وَ الْإِنْصَافِ وَ آمِنِّی فِیهِ مِنْ کلِّ مَا أَخَافُ بِعِصْمَتِک یا عِصْمَةَ الْخَائِفِینَ خدایا مرا در این ماه به پوشش و پاکدامنی بیارای و به لباس قناعت و اکتفا به اندازه حاجت بپوشان و بر عدالت و انصاف وادارم نما، و مرا در این ماه از هرچه میترسم ایمنی بخش، به نگهداری‌ات‌ای نگهدارنده هراسندگان.

البته شاید برخی بگویند «در این دوره و زمانه گرانی‌ها، سخن گفتن از قناعت و ساده زیستی فقط یک شعار است.» یا اینکه برخی بگویند «امروز با این مشکلات اقتصادی مردم چیز زیادی ندارند که بخواهند قناعت کنند»؛ از طرف دیگر تبلیغات بانک‌ها برای دریافت وام‌های چند صد میلیونی به اسم طرح مهربانی و نگین اعتماد و بهارانه، آن هم بدون ضامن و با اقساط طولانی مدت که در تابلو‌های خیابان‌ها و ایستگاه‌های مترو و اتوبوس‌ها هر پولدار و بی پولی را وسوسه می‌کند یا آگهی‌های اشرافی گرایانه‌ای که ۲۴ ساعته پخش می‌شود، فرصت فکر کردن برای یک زندگی ساده و قناعت پیشه را از آدمی می‌گیرد.

جایزه‌های چند صد میلیونی و حتی یک میلیاردی وسوسه انگیز شرکت‌ها و فروشگاه‌های تجاری برای مصرف فلان کالا و بهمان خدمات را هم اضافه کنید که باعث ترویج مصرف گرایی کاذب میان مردم شده و هر شرکتی تلاش می‌کند تا در چنین نظام سرمایه داری گوی سبقت را از دیگر رقیبانش برباید.

نمونه‌ای از زندگی‌های اشراف گونه را هر روز در فیلم‌ها و سریال‌ها می‌بینیم. مثل یخچال‌های پر از خوراکی‌های رنگارنگ و آشپزخانه‌های رویایی یا خانه‌های تجملاتی که فقط داغ حسرت را بر دل مردم نیازمند می‌نشاند و بی نیازان را هم حریص‌تر می‌کند، دیگر چه جای سخن از مناعت و قناعت است!

اگر کسی بتواند در این وانفسای تبلیغات چرب و نرم، زندگی قناعت پیشه‌ای داشته باشد و کاخ‌های سر به فلک کشیده و ویلا‌های رویایی بعضی از ثروتمندان بی درد او را از زندگی آبرومندانه آخرتی باز ندارد، همیشه بر سر سفره قناعت نشسته و خود را برای سوالات قیامت آماده می‌کند تا اگر پرسیدند از کجا آورده‌ای سر بلند کند و سربلند بگوید که با قناعت زندگی دنیایی را پشت سر گذاشته و تلاش کرده تا فریب مار خوش خط و خال دنیای پرفریب را نخورد.

سبک زندگی مومنانه و قانعانه

حالا مروری داریم به سبک زندگی مومنانه و قانعانه که در آیات و روایات به آن اشاره شده است. ممکن است برخی بگویند ثروتمندان و پولداران باید قناعت کنند و در زندگی ساده و زیر خط فقر ما، قناعت معنایی ندارد و زنگ می‌بازد درحالی که روایات اهل بیت راهگشای اقشار مختلف مردم است.

واژه قناعت در مقابل حرص است و به معنای اقناع شدن روح و جسم انسان است. در روایت آمده که «قناعت سرمایه ‏ای فناناپذیر است» و «هیچ گنجی پرمایه ‏تر از قناعت نیست». در مقابل، حرص صفت کسی است که جسم او از نظر امور مادی اشباع شده ولی روح او هنوز اشباع نشده است؛ بنابراین چنین شخص حریصی بدنبال ثروت اندوزی و غصب حقوق دیگران است.

قناعت، مانع اضطراب و نگرانی انسان و موجب اطمینان و تسلط بر نفس است و از طرف دیگر انسان قانع، ذلّت حرص و طمع را قبول نمی‌کند و در مقابل هر کسی سر تعظیم فرود نمی‌آورد.

حضرت علی (ع) برای نجات از خطرات دنیا در خطبه ۴۵ نهج البلاغه دستور موثری بیان فرموده، و آن توصیه به «قناعت به کفاف و عفاف» است. منظور این است که انسان در دنیا به مقدار نیازش قانع باشد و زیاده طلبی را کنار بگذارد و از اموال حرام چشم بپوشد؛ البتّه اگر اضافات را برای خدمت به محرومان بخواهد، با کفاف و عفاف هیچ منافاتی ندارد. قرآن در این زمینه می‌فرماید «روزی‌های پاکیزه‌ای را که خداوند برای شما حلال کرده، بر خود حرام نکنید [و از آنها بهره بگیرید]ولی از حد تجاوز نکنید».

قناعت در سخنان پیامبر (ص) و امیر مومنان (ع)

پیامبر اکرم (ص) فرمود «به آنچه داری قناعت کن، تا شاکرترین مردم به حساب آیی» و امیرمومنان (ع) درباره قانع بودن به درآمد کم و آلوده نشدن به گناه فرمود «درآمد کم به همراه پاکی و درستکاری بهتر از ثروت فراوان، اما توأم با گناه است، [همواره دنبال فزونی مباش؛ زیرا]چه بسا سرمایه کم از سرمایه زیاد پربرکت‌تر و رشدش بیشتر است».

بر اساس سخن امام (ع)، برخی افراد با توسل به هر گناهی به جمع آوری ثروت می‌پردازند، اما مؤمنان واقعی با پرهیز از گناه و تنها از طریق حلال با قناعت زندگی می‌کنند.

حضرت علی (ع) از قناعت به عنوان بی نیاز کننده‌ترین گنج یاد کردند و برخی مفسران درباره آیه ۹۷ سوره نحل گفتندکه منظور از حیات طیبه قناعت است. امیر المومنین (ع) در دو کلمه قناعت کردن را یاد دادند و فرمودند تخففوا تلحقوا، سبکبال شوید تا به قافله برسید و تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل.

سعدی هم این گونه در مذمت حرص گفت: خدا را ندانست و طاعت نکرد، که بر بخت و روزی قناعت نکرد. قناعت توانگر کند مرد را، خبر کن حریص جهان گرد را.

قناعت و ساده زیستی بیش از این که نیازمند شعار و ظاهرسازی باشد، نیاز به باور توحیدی و اعتقادی دارد و فرقی هم نمی‌کند که ثروتمند و پولدار باشید یا محتاج و نیازمند.

منبع: ایرنا