باشگاه خبرنگاران جوان؛ عبدالرضا هادیزاده نائینی*- «دونالد ترامپ»روز گذشته بر کرسی اتاق بیضی شکل کاخ سفید تکیه زد تا وضعیت اردک لنگ (lame duck) در واشنگتن به پایان برسد؛ این همان روزی است که می‌توان گفت حکم‌ران جدید آمریکا می‌تواند امر سیاسی مطلوب خود را یک بار دیگر از مرحله ایده به مرحله عمل بنشاند و غبار از ابهامات بردارد. آیا او همان سیاست دولت اول خود را ادامه خواهد داد یا واقعیت چهار سال ابتدایی نشستن بر اسب قدرت او را تغییر داده است؟
راه مذاکره یا ادامه فشار حداکثری
 او با آنکه در مراسم تحلیف خود برای بسیاری از کشور‌های دنیا خط و نشان کشید، اما از کنار نام ایران و روسیه بدون هیچ موضعی گذشت. شاید کمی بیشتر باید منتظر ماند؛ اما در ایران، پیش از مشخص شدن پاسخ به این سوالات بخشی از دولتمردان به استقبال زودهنگام از مذاکره با چهل و پنجمین رئیس جمهور آمریکا رفته‌اند. برخی از آنها شاید مشروعیت دهی به مذاکره با رئیس جمهور جدید آمریکا را وظیفه خود تعریف کرده‌اند چرا که او در یک گناه تاریخی «آمر» ریخته شدن خون قهرمان مبارزه با تروریستم ایران و منطقه بوده و حتی متهم ردیف اول خروج از توافق ۲۰۱۵ یا همان برجام است، همین دست مسائل کار را در داخل برای آنها که به چشم به مذاکره دارند سخت کرده است. هر چه هست اکنون این سوالات مطرح است که آیا دونالد ترامپ راه مذاکره را انتخاب خواهد کرد یا راه فشار را ادامه خواهد داد؟ 
و اگر مستاجر جدید کاخ سفید راه مذاکره را انتخاب کند آیا این همان «مذاکره»‌ای است که تهران در ذهن دارد یا تنها یک اشتراک لفظی خواهد بود؟ با فرض این مساله که دونالد ترامپ به دیپلماسی و مذاکره در ماه‌های منتهی به مکانیزم ماشه (Snap back) فرصت خواهد داد آیا دو طرف می‌توانند بار دیگر همچون توافق برجام به نقطه نگاه مشترک ولو حداقلی برای گفت‌و‌گو دست یابند؟ 
محدوده توافق ممکن کجاست؟
«زوپای مثبت» - «زوپای منفی»؛ زوپا (ZOPA: The Zone of Possible Agreement) به معنای «محدوده توافق ممکن» است یعنی همان نقطه‌ای که دو طرف بر اهدافی با بیشترین اشتراکات توافق و برطبق همین موضوع مذاکره بر سر جزئیات را آغاز می‌کنند. این محدوده که زوپای مثبت هم خوانده می‌شود یکبار در سال ۲۰۱۵ محقق شد و در نتیجه دو طرف به توافق برجام رسیدند. در آن زمان از یک سو دولت یازدهم در ایران به قدرت رسید که اراده لازم برای معامله بزرگ بر سر قدرت هسته‌ای کشور را داشت و از سوی دیگر ۱+۵ ترجیح داد برای محدود کردن قدرت ایران به یک توافق صرفا هسته‌ای رضایت داده و حل سایر اختلافات را به آینده موکول کرد. 
در مقابل این موقعیت، وضعیت زوپای منفی قرار دارد که در آن «محدوده‌ی توافق ممکن» به قدری تنگ شده است که امکان شکل گیری هیچ توافقی وجود ندارد. در این موقعیت تنها در شرایطی محدوده توافق ممکن یا همان زوپا شکل میگیرد که یکی از طرفین از برخی اهداف خود عقب نشینی کند و در غیر این صورت اساسا امکان شکل گیری پیش نیاز توافق یعنی گفت‌و‌گو و مذاکره نیز بوجود نخواهد آمد. 

اکنون ایران و غرب در کدام محدوده‌اند؟
 در ماه‌های اخیر و با نزدیک شدن به بند‌های غروب برجام (یعنی مکانیزم ماشه)، غرب راهبرد تصاعد تنش را در قبال ایران در پی گرفته است. مطرح کردن بیش از حد و خارج از عرف اتهاماتی همچون نقض حقوق بشر، حمایت نظامی و تسلیحاتی ایران از روسیه در جنگ اوکراین از جمله دستاویز‌های جدید از سوی قاره سبز علیه جمهوری اسلامی ایران بوده است. ایران تلاش داشته تا ضمن پاسخ‌دهی به این اتهامات، همزمان مسیر تنش‌زدایی در منازعه قدیمی هسته‌ای را پیگری نماید. دسترسی «رافائل گروسی» مدیرکل آژانس بین المللی انرژی اتمی به اندرونی تاسیسات مهم هسته‌ای فردو و نطنز و قول عدم افزایش ذخیره سازی ۶۰ درصد در آخرین سفر وی به ایران در همین راستا صورت گرفت. با این حال اروپا در تعامل با تهران نرمشی نشان نداد و چند روز بعد از این بازدید قطعنامه‌ای ضدایرانی در شورای حکام به تصویب رساند تا این پیام را مخابره نماید که انتظارات غرب از تهران بیش از پیش شده است. سردی سه نشست ایران و تروئیکای اروپایی در نیویورک و ژنو که در دولت چهاردهم انجام گرفت نیز ناشی از همین انتظارات نامتقارن است. به همین دلیل طرفین حتی در استفاده از لفظ «مذاکره» برای گفت‌و‌گو‌های انجام شده احتیاط به خرج می‌دهند. جزئیات غیررسمی منتشر شده از این نشست‌ها نشان می‌دهد که عدم تقارن انتظارات در ارتباط با امریکا نیز مشهود است. سه کشور اروپایی در نشست ژنو به ایران اعلام کردند که موشک‌های بالستیک باید بخشی از هرگونه مذاکره آینده ایران با ترامپ باشد، اما ایران به اروپایی‌ها اطلاع داده است که این اتفاق نخواهد افتاد.
اختلاف در اهداف به نحوی زیاد است که در این گفت‌و‌گو‌ها ایران به خروج از پیمان منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای (NPT) و حتی تغییر در دکترین هسته‌ای کشور تهدید کرده است. پیگیری توافق جامع با پیشینه ترامپ نیز همخوانی دارد. او یکبار با خروج از برجام در سال ۲۰۱۸ و اعمال کارزار فشارحداکثری تلاش کرد تا نقطه زوپای (محدوده توافق) جدیدی را به تهران تحمیل کند و موضوعات منطقه‌ای و موشکی را در توافق بگنجاند تا به قول خودش توافقی قوی‌تر و گسترده‌تر (longer and stronger) را بدست آورد. بعید به نظر می‌رسد که دونالد ترامپ که یک بار با این ایده سعی در تخریب میراث دولت باراک اومابا کرده بود اکنون سیاست دولت گذشته و مورد انتقاد خود را مجدد اتخاذ کند.
 ایران هم برای حراست از امنیت و منافع ملی خود مطمئنا به سمت چشم پوشی از مولفه‌های قدرت سرزمینی نخواهد رفت؛ بنابراین تا اینجای معادله می‌توان با جرات گفت علی رغم اشتیاق برخی از سران دولت چهاردهم برای شکل گیری مذاکرات جدی، انتظارات و اهداف ترسیم شده طرفین در مقابل یکدیگر قرار داشته و وضعیت زوپای منفی را ایجاد کرده است. در این شرایط اصرار بر مذاکره از سوی ایران می‌تواند وابستگی و احتیاج یک سویه به امر مذاکره را به طرف مقابل القا کرده و پیگیری شدیدتر سیاست فشار بر تهران را به‌منظور تغییر رفتار و پذیرش مطالبات جدید موجب شود. هر چه هست همه دست‌اندرکاران کشور باید به این مهم واقف باشند که ایران و آمریکا هنوز تا تعیین محدوده توافق ممکن یا زوپا فاصله معناداری دارند.

* پژوهشکر مسائل بین‌الملل