حکمرانی در فضای مجازی، عبارتی است که احتمالا در روزهای اخیر به خصوص اگر پای صحبت های رهبر معظم انقلاب و مصاحبه رئیس جمهور کشور نشسته باشید٬ بیش از پیش به گوشتان خورده است. دلیل آن هم اهمیت روزافزون فضای مجازی با توجه به در بر گرفتن بخش عمده ای از زندگی مردم و اطلاعات شخصی کاربران است. فضایی که برخی رخدادهای جهانی، خبر از لزوم اهمیت بیشتر به آن را می‌دهند.
بازداشت پاول دورف، مالک تلگرام
شنبه هفته گذشته، مصادف با سوم شهریور بود که خبر بازداشت پاول دورف، مالک تلگرام در فرانسه حسابی خبرساز شد و واکنش‌های زیادی را از افراد مختلفی به همراه داشت.
فرانسه لیستی از اتهامات را درمورد دورف منتشر کرد و دلیل کلی آن، عدم توجه تلگرام به تذکرهای قبلی فرانسه بود. بنابراین بزرگ‌ترین مدعیان آزادی بیان هم وقتی پای منافع و امنیت ملی و قانون به میان کشیده شود، سخت‌ترین قوانین و نظارت‌ها را علیه رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی اعمال می‌کنند.
البته فرانسه تنها کشوری نیست که تلگرام را محدود و مسدود کرده و کشورهایی چون انگلیس، اسپانیا، نروژ، آلمان، اوکراین، روسیه، بلاروس، چین، هند و تایلند نیز سابقه مسدودسازی این اپلیکیشن را داشته‌اند.
اگر پیگیر اخبار فضای مجازی و فناوری بوده باشید٬ حتما بارها عناوینی چون نقره داغ و جریمه پلفترم‌هایی چون متا توسط کشورهای مختلف به چشم و گوشتان خورده است. اروپا و آمریکا در سال‌های اخیر قوانین عجیبی در این زمینه تصویب و مدیران و مالکان پلتفرم‌ها را جریمه و احضار کرده اند. این در حالی است که اتفاقا این پلتفرم‌ها در کشورهایی چون آمریکا نمایندگی دارند و مستلزم به رعایت قوانین آن هستند.
ممنوعیت شبکه اجتماعی ایکس در برزیل
در ادامه این اتفاقات، الکساندر دی مورائس، قاضی دادگاه عالی برزیل، روز جمعه در حکم خود دستور داد ایکس یا همان توییتر سابق، تا زمانی که به همه دستورات دادگاه عمل کند که شامل پرداخت بیش از سه میلیون دلار جریمه و معرفی نماینده محلی است، در برزیل مسدود شود. این شبکه اجتماعی معروف به مهلت تعیین شده توسط دادگاه برای معرفی یک نماینده قانونی در برزیل، اعتنایی نکرد که به توقف دسترسی به آن منجر شد.
قاضی برزیل به رگولاتور ارتباطات برزیل دستور داد این حکم را اجرا کند. همچنین، مورائس دستور داد کسانی که از طریق فیلترشکن، به «ایکس» دسترسی می‌یابند، حداکثر ۹۰۰۰ دلار در روز، جریمه شوند.
بر اساس گزارش رویترز، این قاضی پیش‌تر به شرکت‌های گوگل و اپل دستور داده بود اپلیکیشن «ایکس» را از فروشگاه‌های برنامه خود حذف کنند و موانع ضد فیلترشکن را به کار ببرند.
به دنبال این موضوع، درگیری لفظی و توئیتری میان ایلان ماسک، صاحب ایکس و دادگاه برزیل ایجاد شد و ماسک واکنش های تندی به این ممنوعیت نشان داد.
فضای مجازی باید مانند فضای حقیقی٬ نظم و قانون داشته باشد
محمد لسانی، پژوهشگر رسانه و کارشناس فضای مجازی در گفت‌وگو با خبرنگار باشگاه خبرنگاران جوان پیرامون موضوع حکمرانی فضای مجازی مطرح کرد: فضای مجازی یکی از عرصه‌های نوین حکمرانی است و همین طور که در عرصه نظامی، نیروهای نظامی سامان پیدا کرده‌اند، تقریبا حدود یک دهه است که کشورهای مختلف عرصه سایبر را هم به عنوان یکی از عرصه‌های هویتی برای نظام سیاسی تعریف کردند و نیروهای سایبر کامند یا نیروهای نظامی برای دفاع از عرصه سایبری دارند. پس این مسئله مهم است که ما بدانیم فضای مجازی یکی از عرصه های حکمرانی و هویتی هر نظام سیاسی است و نظام هر کشوری سعی می‌کند خواست و اراده خودش را در آن فضا حاکم کند.
او با بیان این که خواست و اراده حاکمیت‌ها در فضای مجازی، اجرای قانون است، گفت: قانون ملی آن‌ها، همان طور که در فضای فیزیکی اعمال می‌شود، باید بتواند در فضای مجازی هم اعمال بشود و قابلیت پیگرد داشته باشد.
لسانی ادامه داد: از طرف دیگر چون فضای مجازی فقط برخورد و فقط سلبی نیست و اتفاقا باید دیدِ ایجابی هم به آن داشته باشیم، یعنی فرصت های فضای مجازی را دریابیم. پس همان طور که قانون، فرصت ها و حقوقی را در فضای فیزیکی برای افراد اعمال می کند در فضای مجازی هم این باید اتفاق بیفتد. این قضیه شامل کسب و کارها، تولید، فروش، یادگیری، تربیت، آموزش و .... می‌شود.
این پژوهشگر رسانه تاکید کرد: حوزه های ایجابی فضای مجازی بسیار گسترده است و اتفاقا اعمال قانون حاکمیتی در این فضا می تواند نظم و نظام به آن بدهد.
محدود کردن پلتفرم‌ها، نتیجه بی توجهی به خواست و قوانین کشورها
او در خصوص اتفاقات اخیر در حوزه فضای مجازی، نظیر جدال فرانسه با تلگرام و برزیل با ایکس، اظهار کرد: دولت‌ها دنبال اعمال حاکمیت و اجرای قانون حاکمیتی خود در عرصه مجازی هستند و تعارفی با کسی ندارند. بنابراین عرصه مجازی در کنار عرصه‌های فیزیکی زمین، هوا٬ دریا و فضا یکی از آن حوزه هایی است که کاملا اعتقاد دارند باید قانونمند و شفاف باشد و نهادها و موسسات باید پاسخگو باشند.
لسانی، کارشناس فضای مجازی با اشاره به مثالی مطرح کرد: در ایالات متحده یک مجری برنامه اینترنتی حرفی راجع به یازده سپتامبر زد و گفت یازده سپتامبر را خودشان درست کردند. با همین جمله ای که مجری برنامه اینترنتی گفت، برایش پرونده حقوقی درست شد، به دادگاه فراخوانده و به جریمه مالی بسیار سنگینی محکوم شد. به دلیل این که حاکمیت را متهم کرده بود. پس این یک نظام پایش و رصد خیلی دقیق است که هر کسی چه چیزی می‌گوید.
او گفت: این اتفاقی که افتاده نشان می‌دهد که افراد حتی در برابر ساده ترین مسئله یعنی گفته های جلوی دوربین و صفحات مجازی مسئول هستند.
رویکرد کشورها نسبت به حکمرانی فضای مجازی چگونه است؟
این کارشناس فضای مجازی درباره رویکرد کشورها در زمینه حکمرانی فضای مجازی، با اشاره به این که کشورها رویکردهای مختلفی دارند، مطرح کرد: اصولاً برخی صرفا قوانین ملی دارند و در چارچوب قوانین ملی کار می‌کنند. برخی از کشورها هم مثل اتحادیه اروپا قوانین منطقه‌ای دارند و سعی می‌کنند در حوزه قوانین منطقه ای به وحدتی برسند و دفاتر منطقه‌ای شرکت فناوری را داشته باشند.
او اضافه کرد: برخی کلا نظام حکمرانی فضای مجازی ندارند؛ این‌ها عموما کشورهای عقب افتاده و کشورهای آفریقایی هستند. این‌ها نهایتا مصرف کننده و مشاهده کننده هستند و دخل و تصرفی در مدیریت فضای مجازی ندارند.
لسانی ادامه داد: گروه دیگر، کشورهایی هستند که توان فنی تولید اپلیکیشن و زیرساخت را دارند و در یک نزاع با هژمونی برتر یا قدرت برتر جهانی هستند. کشور ما در حال حاضر تقریبا در این رده قرار می گیرد و توانسته با توان فنی از نرم افزارهای اوپن سورس یا متن باز بهره گیری کند و نرم افزارهایی بسازد که قابل رقابت باشند.
او با اشاره به نرم افزارهایی که از پایه نوشته شده اند، مطرح کرد: کشور ما یک سیری را طی کرده و به نظر می رسد کم کم باید به کنسرسیوم ها و شرکت‌های چند ملیتی فکر کنیم و بتوانیم یک بلوک را تشکیل دهیم؛ چند کشور بزرگ با کاربران زیاد بتوانند با هم اپلیکیشنی را تولید کنند که این اپلیکیشن فراملی و قابل رقابت با اپلیکیشن های جهانی باشد.
حکمرانی فضای مجازی، دغدغه همه کشورها
محمدامین آقامیری، دبیر مرکز ملی فضای مجازی نیز درباره حکمرانی فضای مجازی مطرح کرده بود: بحث حکمرانی در فضای مجازی پیچیدگی هایی دارد که همه کشورها درگیر آن هستند. زمانی که فرانسه دست به بازداشت خبرساز و جریان ساز مالک تلگرام می‌زند، یعنی آن‌ها هم درگیر این موضوع هستند و چون ساز و کارهای دیگرشان جواب نداده، دست به این اقدام زده اند.
او تاکید کرد: از آن جا که مردم استفاده‌های بسیار زیادی از شبکه های اجتماعی دارند، قوانین و مقررات کشورها اهمیت ویژه ای پیدا می کند. اگر سکوها این قوانین و مقررات را قبول نکنند و مراعات نکنند کشور دچار چالش می شود. رئیس جمهور فرانسه، ماکرون چند سال پیش سخنرانی مفصلی داشت راجع به همین موضوع که چگونه حضور کاربران در سکوها در فرهنگ و اجتماع نسل بعدی موثر است.
او ادامه داد: البته این موضوع فقط مربوط به فرانسه نیست. آمریکا هم نمایندگان سکوهای بزرگ مثل سکوی متا که فیس بوک٬ اینستاگرام و واتس‌آپ جزئی از آن هستند، تیک تاک، ایکس، اسنپ چت و دیسکورد را به کنگره آورد و سوالاتی را به ویژه درباره امنیت کودکان در فضای مجازی مطرح کرد. یکی از این موارد، ترویج استاندارد‌های غیر واقعی زیبایی و تاثیری که روی کودکان می گذارد، بود. پس این یک مسئله جهانی است و کشورهای مختلف رویکردهای مختلفی دارند. رویکرد اتحادیه اروپا تنظیم گری است و قوانین سختی در این باره دارد.
آقامیری اضافه کرد: این موضوع را در آمریکا، چین و کره جنوبی هم داریم.
رئیس مرکز ملی فضای مجازی گفت: سکوها در سایر کشورها با آن کشور تفاهمنامه امضا می‌کنند تا چارچوب ها را طبق قوانین آنان رعایت کنند؛ اما در کشور ما به خاطر تحریم این اتفاق نمی‌افتد؛ با این که در دولت‌های مختلف تلاش‌های زیادی انجام شده است.
حالا با فرمانی که دنیا در راستای حکمرانی در فضای مجازی در سال‌ها و ماه‌های اخیر در پیش گرفته، به نظر می رسد باید منتظر برخوردهای بعدی دولت ها با پلتفرم‌های نافرمان بود و آنچه مهم است٬ این است که دولت‌ها چگونه می‌توانند اپلیکیشن‌ها را در چارچوب قوانین خود نگه دارند و تحت فرامین خود درآورند.
قطعا استفاده از فضای مجازی که امروزه بخش عمده زندگی مردم را تشکیل می دهد، حق مردم هر کشوری است؛ اما فعالیت در چارچوب قوانین و مقررات، لازمه دنیای حقیقی و مجازی است تا افراد و کاربران توانایی پیگیری حقوق خود را داشته باشند.
خبرنگار: فاطمه کربلایی
