به نقل از آستان مقدس حضرت معصومه سلام الله علیها| «قرآن کریم“ و ” اهل بیت پیامبر» دو یادگاری بسیار عظیم و ارزنده‌ی پیامبر خاتم (صلوات الله علیه وآله) است که در واپسین لحظات رحلت شهادت گونه خویش، مجددا به امت اسلامی گوشزد و سفارش نمودند و از اهمیت و نقش ویژه آن دو در هدایت و جلوگیری از انحراف مسلمانان و نیز جداناپذیری آنها از همدیگر سخن فرمود. مستندات تاریخی حاکی است؛ بارها پیامبر اعظم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم) گاهی با این عبارت و گاهی با عباراتی نزدیک به این، فرموده اند:
﴿إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي ما إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بهما لَنْ تَضلُّوا أبَداً و إنّهما لَنْ يَفْتَرِقا حَتى يَرِدا عَلَيَّ الحَوْضَ﴾
همانا من دو چیز گرانبها را در میان شما باقی می‌گذارم، کتاب خدا و اهل بیتم را، تا زمانی که به این دو چیز گرانبها تمسک کنید گمراه نخواهید شد، این دو از یکدیگر جدا نخواهند شد تا اینکه روز قیامت در کنار حوض کوثر نزد من برگردند.
این مضمونی است که بسیار نقل شده است. «ثَقَل» یعنی شیء نفیس و گرانبها و یا هر امری با عظمت و ارزنده.
این حدیث در مناسبت‌های متعددی از رسول اکرم (ص) صادر شده است. مثلا در حجة الوداع و روز عرفه، پیامبراکرم (ص) همین مضمون حدیث را برای مسلمان ها فرمودند. یک بار در مسجد خیف و یک بار در غدیر خم، آنجا که می‌بایست امیرالمؤمنین (ع) را به مقام امامت منصوب می‌کردند، این مسئله را مطرح کردند. یک بار هم بر منبر در خطبه‌ای این نکته را بیان فرمودند.
آخرین موردی که حدیث ثقلین از رسول خدا (ص) نقل شده لحظات آخر عمر شریف ایشان است. از حضرت زهرا (س) نقل شده که فرمودند: ﴿سَمِعْتُ … فِي مَرَضِهِ الَّذِي قُبِضَ فِيهِ وَ قَدِ امْتَلَأَتِ الْحُجْرَةُ أَيُّهَا النَّاسُ، يُوشِكُ أَنْ أُقْبَضَ قَبْضاً سَرِيعاً … وَ قَدْ قَدَّمْتُ إِلَيْكُمُ الْقَوْلَ مَعْذِرَةً إِلَيْكُمْ، أَلَا إِنِّي مُخَلِّفٌ فِيكُمْ كِتَابَ اللَّهِ وَ عِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي، ثُمَّ أَخَذَ بِيَدِ عَلِيٍّ فَقَالَ هَذَا عَلِيٌّ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِيٍّ لَا يَفْتَرِقَانِ حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ، فَأَسْأَلُکُم مَا تَخلِفُونَ فِيهِمَا﴾
در آن بیماری که پیامبراکرم (ص) دیگر از دنیا رفتند، حجره‌ای که ایشان در بستر بودند از اصحاب پر شده بود، شنیدم که رسول خدا (ص) فرمودند: ای مردم چیزی نمانده است که من جان به جان آفرین تسلیم کنم، من پیشاپیش سخن را برای شما بیان می‌کنم، مطلبی را که راه عذر بر شما بسته باشد. آگاه باشید که من در میان شما کتاب خدا و عترتم را که اهل بیت من هستند باقی می‌گذارم؛ بعد رسول خدا (ص) دست امیرالمؤمنین (ع) را گرفتند و فرمودند: این علی است که با قرآن است و قرآن با علی است، این دو از هم جدا نمی‌شوند تا اینکه در حوض بر من وارد می‌شوند و در آنجا از شما سؤال می‌کنم که با این دو بعد از من چه کردید؟
حدیث ثقلین؛ دو امانت گران‌بهای آخرین پیامبر
یکی از معروف‌ترین احادیثی که پیامبر اکرم (ص) در مورد دو امانت گران‌بهایی که برای امت خود به یادگار گذاشته‌اند، حدیث ثقلین نام دارد. همانطوری که اشاره شد، این حدیث در منابع مختلف اسلامی با اندکی تفاوت در الفاظ نقل شده است .در این حدیث، پیامبر اکرم (ص) به دو امانت مهم اشاره می‌کنند:
کتاب خدا (قرآن کریم): به عنوان کتاب آسمانی و منبع اصلی هدایت و نور برای بشریت
اهل بیت پیامبر: منظور از اهل بیت، فرزند و جانشینان پیامبر (ص) هستند که به عنوان مفسران قرآن و الگوهای اخلاقی معرفی شده‌اند.
پیامبر (ص) با تاکید بر تمسک به این دو امانت و دو رکن اساسی دین، بر اهمیت پیروی از قرآن و اهل بیت برای حفظ دین و جلوگیری از گمراهی تأکید کرده‌اند. تمسک به قرآن و اهل بیت، بهترین راه برای جلوگیری از گمراهی و حفظ دین است. قرآن و اهل بیت از هم جدا نیستند و در واقع مکمل یکدیگرند.
حدیث ثقلین یکی از احادیث متواتر است و در منابع مختلف اسلامی با اندکی تفاوت نقل شده است. البته این حدیث، یکی از مهم‌ترین تفاوت بین شیعه و سنی در مورد جایگاه اهل بیت را نیز نشان میدهد.
دیدگاه شیعه در مورد حدیث “کتاب الله و عترتی”
حدیث شریف “کتاب الله و عترتی” یکی از مهم‌ترین روایات در اسلامِ شیعه است که بر اهمیت قرآن و اهل بیت به عنوان دو امانت گرانبها تاکید می‌کند.
شیعه معتقد است که قرآن و اهل بیت هر دو از منابع اصلی و معصوم دین هستند و برای فهم صحیح دین، باید به هر دوی آنها مراجعه کرد. شیعه، اهل بیت را معصوم و برگزیده خداوند می‌داند و معتقد است که آنها بهترین افراد برای تفسیر و فهم صحیح قرآن هستند. و لذا مفسران واقعی قرآن آنها هستند. شیعه بر اساس این حدیث، ولایت و امامت اهل بیت را از ضروریات دین می‌داند و معتقد است که پیروی از آنها واجب است.
به طور خلاصه، حدیث شریف «کتاب الله و عترتی» در همه ابعاد زندگی فردی و اجتماعی مسلمانان شیعه نفوذ دارد و به عنوان یک اصل اساسی در اعتقادات و احکام آنها مورد توجه قرار می‌گیرد.
این حدیث یکی از اساسی‌ترین مبانی تفکر اصیل اسلامی است و در بسیاری از مباحث اعتقادی و فقهی شیعه به آن استناد می‌شود. شیعیان با استناد به این حدیث، امامت اهل بیت را اثبات می‌کنند. طبق این حدیث و احادیث دیگر، اهل بیت به عنوان مفسران واقعی قرآن معرفی شده‌اند. در صورت اختلاف در فهم احکام شرعی، به روایات اهل بیت مراجعه می‌شود. اهل بیت به عنوان الگوهای تربیت دینی و اخلاقی نیز معرفی شده‌اند.
البته اختلافات نظر بین مذهب تشیع و اهل سنت در خصوص این حدیث وجود دارد اما، مانع از برادری و همزیستی مسالمت‌آمیز بین شیعه و سنی نیست. هر دو مذهب، به اصول مشترک اسلامی مانند توحید، نبوت و معاد اعتقاد دارند. اختلاف نظر در برخی مسائل، لزوماً به معنای کفر یا انحراف نیست.
ودیعه‌ی آخرین پیامبر الهی برای بشریت
پیامبر خاتم صلوات الله علیه امانت‌های بسیاری را برای بشریت به ودیعت گذاشت. طبق فرمایش پیامبر خاتم در حدیث کتاب الله و عترتی، ” قرآن” و “عترت” برترین و ارزشمندترین ودیعه و یادگاری پیامبر اعظم برای بشریت است.
در این جا تنها به بخشی از امانت‌های پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله و سلم نزد بشریت اشاره می شود. همه ما به‌عنوان مسلمانان، مسئول حفظ و پاسداری از این امانت‌ها هستیم و باید تلاش کنیم تا آنها را به نسل‌های آینده منتقل کنیم. تا زمینه ظهور منجی عالم بشریت، وصی خاتم حضرت مهدی موعود فراهم شود و بر اساس ودیعه های پیامبر اعظم الهی، عالم را پر از عدل و قسط الهی نماید.
قرآن کریم: بزرگترین و کامل‌ترین امانت پیامبر، قرآن کریم است. این کتاب آسمانی، راهنمای زندگی انسان‌ها در همه ابعاد آن است و شامل قوانین، اخلاق، احکام، داستان‌ها و وعده‌ها و وعیدهای الهی است. قرآن، نور هدایت و راه رستگاری برای همه بشریت است.
امامت و ولایت: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، امامت و ولایت را برای هدایت امت اسلامی پس از خود تعیین کردند و به اهمیت آن تأکید فراوان داشتند. چراکه بر اساس این اصل، جامعه اسلامی و حکومت اسلامی شکل می گیرد.معرفی دوازده امام معصوم به عنوان وصی و جانشین پیامبرخاتم (صلوات الله علیه وآله)، برترین ودیعه و هدیه الهی برای بشریت در کنار آخرین کتاب آسمانی است.
دین اسلام: اسلام، دین کامل و جهانی است که توسط پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم به بشریت معرفی شد. اسلام، دین توحید، عدالت، برابری، اخلاق و رحمت است و برای همه انسان‌ها در هر زمان و مکانی یکسان است. دین اسلام مبتنی بر قران صامت و قرآن ناطق می باشد که مکمل و موید هم هستند.
سنت و سیره پیامبر: سنت و سیره پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، بهترین الگو برای زندگی انسان‌ها است. رفتار، گفتار و کردار پیامبر، بهترین راهنما برای شناخت اسلام و عمل به دستورات آن است.
اخلاق اسلامی: اخلاق اسلامی، یکی از مهم‌ترین امانت‌های پیامبر است. اخلاق اسلامی، بر اساس قرآن و سنت، به انسان‌ها می‌آموزد که چگونه با خود، دیگران و جامعه رفتار کنند.
عدالت اجتماعی: پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله و سلم، عدالت اجتماعی را یکی از مهم‌ترین ارزش‌های اسلامی می‌دانستند و در طول زندگی خود برای برقراری عدالت در جامعه تلاش فراوانی کردند.
برادری و همدلی: پیامبر اسلام، بر برادری و همدلی بین مسلمانان و همه انسان‌ها تأکید فراوان داشتند و می‌فرمودند که همه انسان‌ها برادر یکدیگرند.
در حدیث شریف «کتاب الله و عترتی» یکی از مهم‌ترین روایات در اسلام شیعه است که بر اهمیت قرآن و اهل بیت به عنوان دو امانت گرانبها برای کل بشریت تاکید می‌کند. این حدیث، راهنمایی برای همه مسلمانان بلکه تمام بشریت است تا با تمسک به این دو امانت، به سعادت دنیوی و اخروی دست یابند.
رفتار مسلمانان با حدیث ثقلین از صدر اسلام تاکنون
حدیث ثقلین، یکی از مهم‌ترین روایات در اسلام است که پیامبر اکرم (ص) در آن به دو امانت گرانبها، یعنی قرآن و اهل بیت (ع) اشاره کرده و بر اهمیت تمسک به آنها تاکید نموده‌اند. رفتار مسلمانان با این حدیث از صدر اسلام تاکنون، نشان‌دهنده اختلاف نظرها و دیدگاه‌های مختلفی بوده است. دوران اولیه اسلام تاکید بر اهمیت هر دو امانت: در دوران اولیه اسلام، بسیاری از صحابه و تابعین به اهمیت هر دو امانت یعنی قرآن و اهل بیت واقف بودند و به آنها تمسک می‌جستند.
با این حال، از همان ابتدا نیز اختلاف نظرهایی در مورد تفسیر دقیق این حدیث و جایگاه اهل بیت وجود داشت. بسیاری از صحابه و تابعین، به ویژه شیعیان، به طور کامل از اهل بیت پیروی می‌کردند و آنها را به عنوان معصوم و مفسران واقعی قرآن می‌دانستند. پس از رحلت پیامبر (ص)، اختلاف نظرها در مورد خلافت و امامت شدت گرفت و همین امر به تفرقه و تشکیل گروه‌های مختلف اسلامی منجر شد .
برخی گروه‌ها بر اهمیت یکی از دو امانت بیش از دیگری تاکید می‌کردند. برای مثال، برخی بر قرآن به عنوان تنها منبع اصلی تاکید می‌کردند و برخی دیگر علاوه بر قرآن کریم بر اهمیت اهل بیت به عنوان مفسران قرآن تاکید و توجه داشتند.
در دوران حکومت امویان و عباسیان، تلاش‌های زیادی برای کم‌رنگ کردن جایگاه اهل بیت و تحریف تاریخ اسلام صورت گرفت. بسیاری از اهل بیت به دلیل مخالفت با حکومت‌های وقت، تبعید و یا به شهادت رسیدند. در این دوران، بر خلافت و سنت پیامبر (ص) به عنوان تنها منبع اسلام تاکید می‌شد و جایگاه اهل بیت کمرنگ‌تر می‌شد.
در دوران معاصر با گذشت زمان و مطالعات بیشتر، بسیاری از اندیشمندان اسلامی به اهمیت مجدد جایگاه اهل بیت پی بردند و تلاش کردند تا حقایق تاریخی را آشکار کنند. در دوران معاصر، تلاش‌های زیادی برای وحدت مسلمانان و ایجاد تفاهم بیشتر بین شیعه و سنی صورت گرفته است. با این حال، اختلاف نظرها در مورد حدیث ثقلین و جایگاه اهل بیت همچنان ادامه دارد.
به طور خلاصه، رفتار مسلمانان با حدیث ثقلین از صدر اسلام تاکنون، بسیار متنوع و پیچیده بوده است. برخی به طور کامل به این حدیث عمل کرده‌اند و برخی دیگر آن را نادیده گرفته‌اند. این اختلاف نظرها، ریشه در تفاوت در تفسیر قرآن، روایات و رویدادهای تاریخی دارد.
رقابت‌های سیاسی و قدرت‌طلبی نیز در این اختلاف نظرها بی‌تاثیر نبوده است و از عوامل سیاسی عدم تبعیت عده ای از مسلمانان از این سفارش پیامبر اسلام به شمار می رود. امروزه، بسیاری از مسلمانان به اهمیت وحدت و همزیستی مسالمت‌آمیز پی برده‌اند و تلاش می‌کنند تا با احترام به دیدگاه‌های یکدیگر، به فهم مشترکی از اسلام دست یابند.
وظایف مسلمانان در عصر حاضر نسبت به حدیث ثقلین
حدیث ثقلین، وصیت گران‌بهای پیامبر اکرم (ص) به امت اسلامی است که بر اهمیت تمسک به قرآن و اهل بیت (ع) تاکید می‌کند. در عصر حاضر، مسلمانان با توجه به شرایط پیچیده و متنوع جهان، وظایف مهمی در عمل به این وصیت بر عهده دارند.
- تعمق و تدبر در قرآن و اهل بیت پیامبر
تلاوت و تدبر در قرآن: مسلمانان باید به تلاوت قرآن و تدبر در آیات آن بپردازند تا به درک عمیقی از معانی و مفاهیم آن دست یابند.
مطالعه سیره اهل بیت: مطالعه سیره عملی و گفتار ائمه اطهار (ع) و الگو قرار دادن آنها در زندگی فردی و اجتماعی. گسترش مطالعات اسلامی: تشویق به مطالعه علوم اسلامی و افزایش آگاهی نسبت به معارف دینی.
- پیروی عملی از قرآن و اهل بیت پیامبر
عمل به دستورات قرآن: تلاش برای عمل به تمام دستورات قرآن کریم در زندگی روزمره.
پیروی از سیره اهل بیت: الگو قرار دادن اهل بیت در تمامی شئون زندگی و پیروی از سیره عملی آنها.
ترویج آموزه‌های اسلامی: تلاش برای ترویج آموزه‌های اسلامی در جامعه و دعوت دیگران به سوی حق.
تقویت وحدت اسلامی: تلاش برای تقویت وحدت و همدلی بین مسلمانان و کاهش اختلافات فرقه‌ای.
مبارزه با تفرقه‌افکنی: مقابله با کسانی که به دنبال ایجاد تفرقه و اختلاف بین مسلمانان هستند.
احترام به مذاهب اسلامی: احترام به همه مذاهب اسلامی و پرهیز از هرگونه توهین و اهانت به آنها.
ترویج علم و دانش: تلاش برای گسترش علم و دانش و مبارزه با جهل و خرافات از مدارس رسمی تا فضای عمومی.
ترویج تفکر انتقادی: تشویق به تفکر انتقادی و پرهیز از پذیرش کورکورانه هر عقیده‌ای
استفاده از رسانه‌های اجتماعی: استفاده از رسانه‌های اجتماعی برای ترویج آموزه‌های اصیل اسلامی.
مبارزه با افراطی‌گری دینی: مقابله با افراطی‌گری و خشونت در هر شکل آن.
دفاع از حریم اسلام: دفاع از حریم اسلام و مبارزه با کسانی که در هر نقطه ای ممالک اسلامی و جهان به این دین توهین می‌کنند.
مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی: مشارکت فعال در فعالیت‌های اجتماعی و سیاسی برای بهبود وضعیت مسلمانان و جامعه
- مقابله با چالش‌های پیش روی مسلمانان
ترویج فرهنگ غربی: مقابله با گسترش فرهنگ غربی و تأثیر آن بر ارزش‌ها و باورهای اسلامی و ایجاد گفتگو و تعامل با پیروان سایر ادیان برای شناخت بهتر یکدیگر و مبارزه با افراطی‌گری و خشونت در هر شکل آن برای جلوگیری از تخریب چهره اسلام حقیقی.
تفرقه بین مسلمانان: از بین بردن زمینه های وجود اختلافات فرقه‌ای و سیاسی بین مسلمانان، بهترین راهکار مبارزه با چالش تفرقه و اختلاف ساختگی بین مسلسمانان توسط دشمنان مشترک است. و همکاری با سایر مسلمانان برای حل مشکلات مشترک.
تهدیدات امنیتی: مقابله جدی و فراگیر با تهدیدات امنیتی و تروریسم که به نام اسلام صورت می‌گیرد.
جهل و خرافات: با براقراری ارتباطات فرهنگی و علمی بین کشورهای اسلامی، با پدیده گسترش جهل و خرافات در برخی جوامع اسلامی می توان مقابله کرد.
عمل به این وظایف، مسلمانان می‌توانند به عنوان الگویی برای سایرین باشند و به تعالی فردی و اجتماعی دست یابند. همچنین می‌توانند به حفظ و گسترش اسلام ناب محمدی کمک کنند.
حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی
