استان گیلان از دیر باز سابقه درخشانی در فرهنگ مطالعه دارد،اگر چه امروز با وجود فضای مجازی، رغبت جوانان و نوجوانان به سمت مطالعه نسبت به گذشته  کاهش دارد، اما جایگاه کتاب و کتابخوانی همچنان در گیلان محفوظ بوده و شاهد فعالان و نخبگان ارزشمندی در این حوزه هستیم.

وجود کتابخانه های  کهن در گیلان گویایی این مدعاست،

کتابخانه عمومی پیامبر اعظم (ص) شهرستان آستارا  طبق گفته های پژوهشگران حوزه اسناد کهن ایران از دوران ناصری به نام قرائت خانه ملی آستارا فعال بوده و یکی از کهن ترین کتابخانه عمومی ایران و حتی خاورمیانه شمرده می شود. 
در این گزارش گفتگوی ویژه ای با مدیرکل کتابخانه عمومی گیلان وهمچنین با پژوهشگران حوزه اسنادکهن ایران انجام شده که باهم می خوانیم: 

 انتقال نسخه های خطی قدیمی گیلان به کتابخانه مرکزی رشت 

یاسر تقوی ،مدیر کل کتابخانه های عمومی گیلان با بیان اینکه گیلان قدمت دیرینه در عرصه فرهنگ و هنر ، کتاب و کنابخوانی دارد، گفت: آثار خطی بسیاری در کتابخانه اهل بیت ( ع) شهرستان آستانه اشرفیه حفظ و نگهداری می شود.

مدیرکل کتابخانه های گیلان گفت: بعد از تجهیز کتابخانه مرکزی رشت ، تمامی اسناد و کتاب های کهن گیلان به این کتابخانه منتقل می شوند. 

وی تصریح کرد: کتابخانه عمومی شهرستان مرزی آستارا یکی از قدیمترین کتابخانه های عمومی  ایران ، طبق اسناد موجود و  پژوهش ها  صورت گرفته است.‌

 کارت عضویت سند هویت دوران کهن بود

حسن هاشمی،‌ پژوهشگر حوزه اسناد کهن ایران با بیان اینکه کتاب و کتابخوانی در شهرستان بندرآستارا قدمت دیرینه دارد، گفت: چنان که بر اساس مستندات موجود در آرشیو پژوهش های شفاهی و مکتوب در این باره، اخبار موثقی از وجود کتابخانه به طور رسمی و قانونمند از دوره ی ناصری تا اواخر حکومت سلسله  قاجار در این شهرستان وجود دارد.

رئیس اداره ی کتابخانه های عمومی شهرستان بندرآستارا  گفت:  در اواخر سلسله  قاجار و سال ۱۳۰۲ هجری خورشیدی، منابع و اعضای انجمن و هیات امنای کتابخانه  بندرآستارا به روز گردیده، ساختمان کتابخانه و محل استقرار کتابخانه موردتجدید بنا قرار گرفته و تشکیلات مفصل تری از قبل با اهدای منابع فراوان از طرف اهالی و بزرگان شهر برای کتاب و کتابخوانی ایجاد شد.

 وی افزود: در این سال ها کتابخانه بندرآستارا با نام "قرائت خانه ملی آستارا" فعال بود و در سال ۱۳۰۳ هجری شمسی مهری جدید برای کتابخانه با همین عنوان ساخته شد ، که تاریخ مندرج در آن  سال می باشد.

هاشمی بابیان اینکه وجود کتابخانه در بندرآستارا به عنوان اولین کتابخانه ی رسمی و قابل استفاده برای عمومی در ایران به قدری مورد توجه بوده است اضافه کرد: کتابخانه های تازه تاسیس ایران و نهادهای فرهنگی کشور از کرمان و ساری گرفته تا تهران و تبریز و حتی ستاد مشترک ارتش و... به مکاتبه و مراوده و تبادل کتاب ،نشریات و مجلات با آن پرداخته اند.

وی با بیان اینکه یک هزار و ۵۸۱ جلد کتاب از آن دوران درراین کتابخانه موجود است،‌تصریح کرد: در دوران پهلوی اول و دوم و پس از انقلاب اسلامی، نخبه های شهر و حتی سربازان امریه ی اهل مطالعه از دوره ی سپاهی دانش در خدمت کتابخانه درآمدند. 

 وی ادامه داد : مرحوم میرزا جبار بشرویه، خوشنویس و نسخ نویس نامدار آستارایی در اواخر دوره پهلوی اول و اوایل دوره  پهلوی دوم را می توان نام برد،که در کتابخانه ی بندرآستارا مشغول به خدمت بود.

پژوهشگر حوزه اسناد کهن ایران با بیان اینکه   ادارات و نهادهای حاکمیتی، کتابخانه برای مردم این بندر کوچک و فرهنگ دوست، همواره جایگاهی ویژه و ارزشمند داشت، گفت: کارت عضویت کتابخانه نزد شهروندان آستارایی  به عنوان سند مهم هویتی، با دقت نگهداری  شده است.

وی به کتابخانه های شهرستان آستارا اشاره کردوگفت: اکنون شهرستان بندرآستارا دارای چهار باب کتابخانه است.‌

هاشمی ادامه داد: کتابخانه عمومی پیامبر اعظم (ص)، واقع در باغ ملی آستارا و جنب اداره کل گمرک آستارا که حدودا در فاصله صد متری از محل استقرار ساختمان کهن کتابخانه (تاسیس شده در دوران ناصری) قرار گرفته است.

وی خاطر نشان کرد :  در حال حاضر در  کتابخانه های بندرآستارا  بیش از ۶۲۰۰۰ هزار جلد کتاب و ۱۸۰۰ نفر عضو هستند، در طول یک سال گذشته بالغ بر ۱۶۰۰۰ جلد کتاب  شهروندان اهل مطالعه به امانت گرفتند.‌

پژوهشگر حوزه اسناد کهن ایران تصریح کرد:  پژوهش ها در این حوزه و پرداختن به سابقه  دیرین وجود اولین کتابخانه ایران در بندرآستارا، نشان دهنده  دیرپا بودن فرهنگ امانت کتاب و نهضت ساخت کتابخانه در ایران، پیش از سده  ۱۳۰۰ هجری خورشیدی است و متاسفانه در سال های گذشته غفلت از این موضوع مهم باعث خدشه وارد آوردن به تاریخ اصیل وجود کتابخانه در ایران شده است.

 جابه جای قرائت خانه آستارا سبب کم رنگ شدن اصالت و قدمت آن شد

آرمین حیدریان دانشجوی دکتری تاریخ ایران با بیان اینکه طبق پژوهش های میدانی که انجام دادم و مدارک و اسناد که موجود است نخستین کتابخانه ایران و حتی خاورمیانه در شهرستان آستارا قرار داشت، گفت: در این زمینه  تحقیقات میدانی و شفاهی انجام‌شده  بر این گواه مدعاست.‌

این پژوهشگر تاریخ ایران‌افزود: بنا بر مدارک موجود نشان می دهد که آستارا در سالهای   ۱۲۰۰ تا ۲۵۰ شمسی دارای کتابخانه بوده است.‌
وی ادامه داد: در این زمینه مستند سازی انجام شده و منابع مکتوب موجود است که در آن زمان به قرائت خانه معروف بود.

وی افزود : این کتابخانه مردمی هدایت می شد اما به صورت رسمی  در باغ ملی آستارا در سال ۱۲۸۰ خورشیدی کتابخانه ملی آستارا افتتاح  و این کتابخانه  در سال ۱۲۸۵تجهیز و فضا مطالعه وسیع ترشد.

حیدریان با بیان اینکه طبق اسناد موجود هیچ کجای ایران‌ در آن دوران کتابخانه مستقل با سالن مطالعه مجزا و امانت  و عضویت وجود نداشت گفت: این کتابخانه در گذشته هئیت امنای مدیریت می شد. 

وی گفت : به زبان   روسی،  آلمانی ، ارمنی و لاتین و دیگر زبانها در ان کتابخانه نسخه خطی کتاب وجود دارد.‌

وی گفت : نشریات بزرگ دنیا  آن  در  زمان که در خارج از مرزها منتشر می شد، به کتابخانه  آستارا  اشتراک آن نشریات ارسال می شد .

حیدریان گفت: قرائت خانه آستارا  در سال ۱۳۰۲ خورشیدی تغییر جا ومکان انجام شد و تجدید بنا می شود،‌یک سال بعد  این کتابخانه ثبت ملی می شود که مهر جدید آن مربوط به سال ۱۳۰۳ هجری شمسی است.  

وی تصریح کرد: به دلیل  بنا جا به جا شده ،  اصالت و قدمت در منابع رسمی کم رنگ می شود .‌

وی به روایت های در مورد شهرستان آستارا از بزرگان آن‌منطقه پرداخت، گفت : در  دوره مغول  شیخ زاهد گیلانی برای دریافت آموزش به شهرستان آستارا سفر می کرد و خدمت  سید جمالدین آستارایی می رسید، در آن زمان نیز در آستارا کتابخانه به صورت غیر رسمی وجود داشت.‌

حیدریان گفت: طریقه زاهدیه یا صوفیه بود که آموز شهای عرفانی به شکل مکتب خانه را آنجا فرا می گرفتند.

وی با بیان اینکه امروز همه باید تلاش کنیم فرهنگ غنی مطالعه در جامعه پایدار بماند، افزود: با برنامه ریزهای نوین  نسل جدید را به مطالعه مشتاق تر کنیم.

گیلان ۸۶ باب کتابخانه با ۶۵ هزار عضو دارد که از این مجموع ۲کتاب خانه سیار در رشت   و منطقه آزاد انزلی مکانهای که فاقد کتابخانه هستند، فعال است.

گفتگو : سمیه بشارتی