اگرچه تهران در مقایسه با شهرهای تاریخی کشورمان مثل اصفهان، شیراز و تبریز که از دیرباز به هنرهای متعدد و صنایع‌دستی رنگاررنگ ازجمله قالیبافی، پارچه‌بافی، سوزن‌دوزی و ده‌ها صنعت و هنر دیگر شهره‌اند، قدمت چندانی ندارد پس بدیهی است که دستش از صنایع و هنرهای دستی اصیل و سنتی چندان پر نباشد.

با این حال رد پایی از برخی صنایع‌دستی دوره قاجار و حتی پیش از آن در شناسنامه هنری پایتخت می‌درخشد. همراه با داریوش شهبازی، تهران‌شناس و تاریخ پژوه صنایع‌دستی تهران قدیم را مرور کرده‌ایم.

قدیمی‌ترین صنعت دستی تهرانی‌ها

طبق اسناد و شواهد صنعت دباغی یعنی فن آماده‌سازی و فراوری پوست حیوانات برای تبدیل آن به چرم یکی از قدیمی‌ترین صنایع‌دستی تهران است. البته، چون این حرفه بوی بدی داشت و اطراف را آلوده می‌کرد، نخستین دباغ‌های تهران کارشان را خارج از شهر و در کنار باغ‌ها و زمین‌های شمال‌غربی محله سنگلج شروع کردند. هر چند تاریخ دقیق شروع کار دباغی در محله سنگلج را نمی‌دانیم، ولی اگر فرض کنیم تهرانی‌ها هم مانند دیگر مردم ایران پوست گاو و گوسفند ذبح شده خود را خود فرآوری می‌کردند؛ بنابراین پیش از ساخت حصار صفوی، یعنی از حوالی قرن ۹ قمری که تهران شکل جمعیتی خود را مانند قصبه‌ای بزرگ یا شهری کوچک به‌دست آورد، اهالی تهران به کاردباغی مشغول بودند. دباغ‌های تهران به سنگلج آمدند و، چون آب از ملزومات کار دباغی است، در پایین‌دست آب سنگلج چندین دباغ‌خانه برپا کردند و به مرور محله‌ای به‌نام دباغ‌خانه شکل گرفت. اگرچه محله دباغ‌خانه در آن زمان داخل حصار صفوی بود، اما خارج از محدوده مرکزی و بسیار دور از مرکز سکونت و بازار تهرانی‌ها به‌حساب می‌آمد، چون همانطور که گفته شد به‌دلیل بوی زننده و آلودگی این کار کسی رغبت نمی‌کرد نزدیک دباغ‌خانه‌ها زندگی کند. دباغی در تهران تا سال‌ها بعد یعنی اواخر دوره قاجار رواج داشت و در کنار آن صنایعی، چون سراجی و سریشم‌پزی هم شکل گرفت.

رونق صنایع‌دستی در دوره قاجار

اگر دوره قاجار را سرآغاز توسعه هنر و فنون در تهران بنامیم، بیراه نگفته‌ایم. در این دوره که تهران ردای پایتختی به تن کرد، بسیاری از هنرمندان و صنعتگران از نقاط مختلف کشور به این شهر آمدند و هنرشان را در آن ادامه دادند، از این‌رو تهران همزمان با گسترش جغرافیایی و جمعیتی در هنر و صنعت هم توسعه پیدا کرد و برخی از صنایع و هنر‌های دستی که در دوره قاجار میان اهالی پایتخت رایج شد ازجمله سریشم‌پزی، سراجی، یخ‌دان‌سازی، اسلحه و چاقوسازی، خراطی، جل‌دوزی، گیوه‌بافی، اروسی‌دوزی، کلاه‌مالی یا دوخت کلاه‌نمد، حصیربافی، گلیم و جاجیم‌بافی.

بافتن گیوه که یکی از قدیمی‌ترین پاپوش‌های ایرانی‌هاست، در پایتخت قاجار‌ها رواج داشت. گرچه طبقات بالای جامعه در آن روزگار پاپوش‌های چرمی استفاده می‌کردند، اما گیوه در میان مردم عادی به‌ویژه در فصل تابستان پرطرفدار بود.

اروسی‌دوزی

در دوره قاجار به کشور روسیه اروس می‌گفتند و کفش‌هایی که از این کشور به ایران آمد به اروسی معروف شد و کفاشان تهرانی به تقلید از روس‌ها شروع به دوخت اروسی کردند و راسته‌ای از بازار به نام اروسی‌دوز‌ها معروف شد.

کلاه مالی یا دوخت کلاه نمد

رسم بود که مردان در تهران دوره قاجار کلاه نمدی بر سر می‌گذاشتند، از این‌رو صنعت و هنر کلاه مالی در آن روزگار رواج پیدا کرد.

حصیربافی

 حصیربافی هنری بود که از شمال و جنوب کشورمان به تهران آمد و در دوره قاجار بیشتر به‌عنوان زیرانداز در خانه‌ها یا ساخت ظرف‌های حصیری استفاده می‌شد. گرچه این هنر هنوز هم در تهران کم‌رونق، ولی رایج است.

گلیم و جاجیم‌بافی

گلیم و جاجیم از قدیمی‌ترین پارچه‌های دستباف است و به فراخور افزایش جمعیت و افزایش نیاز مردم، صنعت گلیم‌بافی و جاجیم‌بافی در دوره قاجار در تهران رونق پیدا کرد.

سریشم‌پزی

سریشم نوعی چسب است که از ضایعات پوست حیوانات تهیه می‌شود و سریشم‌پزی صنعتی است که با فراوری پوست، ضایعات دام ارتباط دارد. این صنعت در دوره قاجار رواج داشت و برای مصارف گوناگون ازجمله صحافی کتاب مورد استفاده قرار می‌گرفت.

سراجی

سراجی یا هنر تهیه اسباب و لوازم کاربردی و تزیینی از چرم صنعتی است وابسته به دباغی که در آن از پوست دباغی شده انواع کیف، کمربند، قطار فشنگ، زین اسب، جلد اسلحه، تابلو، قاب آیینه، قلمدان و... ساخته می‌شود. در دوره قاجار سراجان قابلی فعالیت می‌کردند و آثار بسیاری از خود برجای گذاشتند.

یخدان سازی‌

در گذشته مثل امروز از کمد و کابینت خبری نبود و صندوق‌های چوبی یا فلزی که به آن یخدان می‌گفتند، برای برای نگهداری البسه یا اشیای قیمتی از آن استفاده می‌کردند. یخدان‌سازی جزو صنایع پر رونق دوره قاجار بود.

خراطی

خراطی یا هنر کنده‌کاری و تراش چوب از زمان قاجار در تهران رایج شد. آن روزگار خراطی بیشتر صنعتی کاربردی بود تا هنر و خراط‌ها لوازم زورخانه مثل میل، کباده و وسایل نانوایی مانند وردنه، دم‌کنی، پارو، کج بیل می‌ساختند. خراط‌ها در خیابان قزوین و قلمستان فعلی حدود ۷۰ سال قدمت دارند و این صنعت برخلاف صابون‌پزی و اسلحه‌سازی هنوز رایج است.

جل‌دوزی

در دوره قاجار که اتومبیل چندان رایج نبود، بیشتر مردم تهران برای رفت‌وآمد، باربری و رتق و فتق کار‌ها از الاغ استفاده می‌کردند. چون شتر کمیاب بود و اسب و قاطر هم گران، از این‌رو جل‌دوزی یکی از حرفه‌های پررونق آن روزگار بود و بخشی از بازار تهران به جل‌دوزی‌ها اختصاص داشت.

اسلحه و چاقوسازی

اگرچه اسلحه‌سازی را نمی‌توان هنر نامید، اما صنعت اسلحه‌سازی هم در دوره قاجار برای نخستین بار در تهران رواج پیدا کرد. در این میان چاقوسازی هم به‌نام زنجان گره خورده، اما در دوره قاجار چاقوسازان به نامی همزمان با دیگر صنعتگران از نقاط مختلف کشورمان به تهران آمدند و از آن دوره چاقو‌های زیبا با دسته‌های پرنقش و نگار به جا گذاشتند.

تولد کارگاه‌های صنعتی

در دوره قاجار بسیاری از هنر‌ها و صنایع‌دستی در تهران پا گرفتند و برخی از آن‌ها تا دوره پهلوی و برخی دیگر تا امروز هم رواج داشته‌اند. اما صنعت به‌معنای واقعی در دوره پهلوی اول به تقلید از کارخانجات صنعتی اروپا باب و نخستین کارگاه‌های صنعتی در خیابان دماوند تهران ساخته شد.

منبع: همشهری آنلاین