بازی‌های بومی محلی، خوراکی ها، رشته‌های صنایع دستی، ابزارها، آیین‌های سنتی از جمله گنجینه‌های ارزشمند مردم استان کهگیلویه و بویراحمد هستند که دولت به منظور پیشگیری از به فراموشی سپرده شدن، آنان را در فهرست آثار ملی ثبت کرده است.

نگاهی به میراث معنوی مردم استان کهگیلویه و بویراحمد در فهرست آثار ملی نشان دهنده تلاش نیاکان ایرانی ساکن این گوشه از کشورمان برای بهبود شرایط زندگی است به عنوان مثال آیین یالا یالا بارونی که در زمان خشکسالی مرسوم بوده تلاشی ملتمسانه برای بارش باران به منظور انجام کشت در غیاب سامانه‌های انتقال آب و سازه‌های آبی بوده است.

بخش دیگری از آثار معنوی میراث فرهنگی استان مانند جشن انار و شکرگذاری است که حکایت از قدرشناشی مردمان با صفا و سختکوش این دیار دارد.

رشته‌های صنایع دستی همچون جاجیم بافی، مهارت بافت گلیم مشته، ساخت دولچه آب، سله بافی، سیاه چادربافی، گلیم نقش برجسته، رنگرزی نشان از تکاپو مردمان کهگیلویه و بویراحمد با بکارگیری ذوق هنرهایشان برای ساخت ابزار‌های مورد نیازشان است.

شمار دیگری از آثار معنوی این مردمان سختکوش که با ثبت در آثار ملی ماندگار شده بازی‌های بومی و محلی است جایی که بازی‌هایی مانند کل کله برد و ترکه بازی اوج نشاط مردمان این دیار را به یادگار گذاشته است.

اما یکی از سرمایه‌های خوشمزه مردمان کهگیلویه و بویراحمد غذا‌های محلی است که افزون بر رنگ و بوی خوشمزه آنان استفاده از مواد طبیعی و ارگانیک از ویژگی هایشان محسوب می‌شود.

تعداد دیگری از گنجینه‌های میراث فرهنگی مردمان ولایتمدار کهگیلویه و بویراحمد حکایت از عشق و ارادت آنان به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) دارد که این باور‌ها در آیین‌هایی مانند استقبال از محرم با عنوان بانگ محرم در روستای امامزاده علی (ع)، آیین نذری روستای دشت بز، آیین شام غریبان سوق، دمام زنی حسینیه امام قاسم (ع) شهرستان گچساران متجلی شده است.

ثبت ۸۰ اثر معنوی در فهرست آثار ملی

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کهگیلویه و بویراحمد گفت: ۸۰اثر معنوی مردم این استان شامل بازی‌های محلی، غذاها، خوراکی ها، بازی‌های محلی و ابزار مورد نیاز زندگی روستایی و عشایر در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

اصغر آتشفراز افزود:از آنجا که با پیشرفت تکنولوژی و تغییر سبک زندگی احتمال به فراموشی سپردن گنجینه‌های معنوی به ویژه آیین‌های کهن و ابزار‌های مورد استفاده مردم وجود دارد آشنایی معرفی بیشتر این میراث ضرورت دارد.

وی تاکید کرد:آیین دندان رو، مسیر‌های کوچ عشایر، مقام خوانی شیخ علی مراد، نگارش قرآن طوماری، خراطی سنتی و آیین‌های ازدواج از آثار معنوی ثبت ملی شده در کهگیلویه و بویراحمد است.

وی بیان کرد: لباس‌های سنتی مردان و زنان استان، بازی محلی تی تی، ساخت زیورآلات معطر از گیاهان دارویی (گردنبند و دستبند ساخته شده از میخک)، ساخت کیفار یا قلاب سنگ، مهارت سنتی دست دوزی روی پارچه از دیگر آثار معنوی ثبت ملی شده در این استان است.

آتشفراز تاکید کرد: همچنین میراث مردم شناسی ارزشمندی، چون بافت پرده گلیمی، مهارت رشته صنایع دستی چهل گره اعلایی، آوا‌های کار، طب سنتی فنون بافت سیاه چادر و موسیقی سنتی در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

وی عنوان کرد: ثبت ملی آثار معنوی راهبرد میراث فرهنگی برای پیشگیری از به فراموشی سپرده شدن و احیای صنایع دستی، بازی‌ها، آیین و سنت‌های مردم است.

کهکیلویه و بویراحمد در گذر زمان

اسناد تاریخی نشان می‌دهد کهکیلویه و بویراحمد حتا پیش از هخامنشیان سکنه بومی داشته و به‌طور مشخص از زمان هخامنشیان محل سکونت اقوام آریایی بوده و ایل جاکی در این مقطع زمانی به آنان پیوسته‌اند به‌طوری‌که امروزه عمده جمعیت استان کهکیلویه و بویراحمد (به استثنای سادات ساکن در استان) از نسل ایل جاکی محسوب می‌شود.

در اوایل دوره اسلامی تمام منطقه فارس به چهار بخش تقسیم شد و هر بخش را تحت اختیار یک فرمانروای عرب قرار دادند که یکی از این چهار بخش، منطقه کهکیلویه به مرکزیت ارجان بود.

همچنین، ریاست مردم کهکیلویه در اواخر قرن دوم و اوایل قرن سوم هجری به عهده فردی به نام روزبه بود که او را پادشاه این منطقه (پادشاه زمیگان) نیز می‌خواندند، با این تفاسیر، حداقل تا سال ۳۴۶ هجری قمری خاندان گیلویه بر نواحی کهکیلویه حکومت می‌کردند.

از قرن سوم هجری به بعد است که محدوده وسیعی از مملکت ایران، شامل استان‌های لرستان، ایلام، چهار محال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و بخش‌هایی از استان فارس و خوزستان، تحت عنوان بلاد اللور (لرستان) شناخته شد و در سال ۳۰۰ هجری در اختیار دو برادر به نام‌های بدر و منصور قرار گرفت.

منطقه‌ای که استان چهار محال و بختیاری و استان کهکیلویه و بویراحمد کنونی را در بر می‌گرفت در اختیار برادر بزرگ‌تر یعنی بدر قرار گرفت و به همین جهت در قرون بعدی به نام منطقه «لر بزرگ» معروف شد.

در قرن ششم هجری که اتابکان لر بر منطقه لر بزرگ حاکم شدند، مملکت فارس نیز به پنج کوره تقسیم شده بود. قسمت عمده این سرزمین که امروزه استان کهکیلویه و بویراحمد را تشکیل می‌دهد در این مقطع تاریخی جزو «شاپور خوره» محسوب می‌شد و تقریبا به استثنای بخشی از منطقه بهمئی گرمسیر، بقیه مناطق استان جزو کوره مذکور به حساب می‌آمدند.

از دوران شاه طهماسب اول (۹۸۴-۹۳۰) مملکت به ۱۳ ایالت مهم تقسیم و ایالت ارجان که قبلا ضمیمه فارس بود، مجزا شد و به‌عنوان ایالت کهکیلویه رسما به صورت حاکم‌نشینی مستقل در آمد و یکی از ایالت‌های مهم کشور را تشکیل داد.

تا قبل از دوره قاجاریه، استان کنونی کهکیلویه و بویراحمد که منطقه بهبهان هم جزو آن به شمار می‌رفت، به دو قسمت پشت کوه و زیر کوه تقسیم می‌شد، در دوره قاجاریه، جغرافیای تاریخی کهکیلویه تغییری نکرد و مرز‌های جغرافیایی آن تقریبا با دوره زندیه تفاوتی نداشت. تغییری که در این دوره به چشم می‌خورد در زمینه نام‌گذاری مناطق است.

منطقه زیر کوه شامل ناحیه بهبهان و ناحیه لیراو بود و منطقه پشت کوه شامل سه ناحیه تل خسروی، رون و بلاد شاپور می‌شد، اما از اواخر دوره قاجاریه به تدریج به نام ایلات ساکن در آن‌ها شناخته شدند و منطقه پشت کوه به نواحی متعددی، چون چرام، طیبی، نویی، دشمن زیاری و بویراحمد تقسیم و مشهور شد.

کهگیلویه و بویراحمد حدود ۸۰۰ اثر ملی در فهرست آثار ملی دارد۶۱ آسیاب، ۵۰ خانه تاریخی، ۴۰ قلعه،۴۰ آب انبار،۲۳ بقعه متبرکه،۱۹ گورستان،۱۷ استودان، ۱۳ پل، ۱۳ بافت تاریخی، پنج حمام، پنج مسجد و سه کاروانسرای این استان در فهرست آثار ملی دارد.

نقوش برجسته تنگ سولک در بهمئی، آثار سنگی چین لوداب، شهر سنگی دلی یاسیر کهگیلویه، قلعه کی نصیر بهادر بویراحمد، قلعه رئیسی کهگیلویه، دو گوردو پا در باشت از جمله بنا‌های تاریخی مهم ثبت ملی شده این استان است.