ائمه اطهار (ع)، به عنوان هادیان و رهبران و ارائه کنندگان اسلام ناب و تربیت حقیقی دین خدا، دارای جایگاه ویژه‌ای هستند چراکه همیشه بیشترین نقش و حضور را در زندگی مردم داشته و دارند و زندگی را از منظر واقعی به مردم نشان می‌دهند.

به طور کلی، پنجره‌هایی که اهل بیت (ع) و به ویژه وجود مقدس امام رضا (ع) در مقابل چشمان مردم باز می‌کنند، پنجره‌هایی هستند که دنیای حقیقی را نشان می‌دهند، نه دنیای مجازی را. زیرا سِیر کردن در دنیای مجازی، مثل امید بستن به سراب‌هایی است که شاید از دور، آبی خوشگوار برای گلوی خشکیده انسان‌ها باشند، ولی هر چقدر انسان، بیشتر به سمت این سراب‌ها حرکت کند، فقط خودش را خسته و خسته‌تر می‌کند چراکه هیچ دستاوردی برای او نخواهند داشت. از اینرو، با حجت الاسلام والمسلمین سید محمدباقر علم الهدی کارشناس مذهبی، در خصوص فضایل اخلاقی و شخصیتی امام رضا(ع) گفت و گو کرده ایم. 

آقای علم الهدی، در خصوص ابعاد شخصیتی امام رضا (ع) توضیح دهید.

وجود مقدس امام رضا (ع) در ابعاد مختلف، زندگی مردم را رهبری و هدایت کرده است و به نظرم، از مهم‌ترین فرمایش‌های ایشان که می‌تواند کارگشای زندگی افراد باشد موضوع همکاری، همیاری و همراهی مردم با یکدیگر در روزگاری است که خیلی از آن‌ها فقط خودشان را می‌بینند و خود را محور همه خوبی‌ها قرار داده اند. در حالی که امام رضا (ع) می‌فرمایند: «مَن فَرَّجَ مِن مُؤمِنٍ، فَرَّجَ اللّه ُ عَن قَلبِهِ یَومَ القِیامَهِ» «هر کس اندوه مؤمنى را بزداید، خداوند در روز قیامت، غم از دلش مى زداید.» یعنی هرکسی که برای گشودن گره‌های زندگی مردم، دست خود را دراز می‌کند خداوند متعال، گره‌های تمام سختی‌ها و گرفتاری‌های او را در روز قیامت باز می‌کند؛ و در بیان دیگر می‌فرمایند که خداوند متعال در روز قیامت، انسان‌های گشاده دست و همراه و همکار با یکدیگر را زیر سایه بانی از رحمت خود قرار می‌دهد و همه این‌ها حکایت از همراهی کردن و آموزش تعاون میان مردم است. چیزی که امروز، مردم، بیشتر از هر چیز دیگری به آن نیاز دارند و به همین دلیل، مهم‌ترین بخش فرمایش‌های اهل بیت (ع) در رابطه با عرفان‌هایی است که انسان‌ها در زندگی به آن‌ها احتیاج دارند و امام رضا (ع) نیز در بُعد عبادت و رابطه شخصی خود با خداوند متعال، طوری مردم را تربیت می‌کند که انسان‌ها با اخلاص و ادب و تواضع در برابر پروردگار عالم بایستند تا جایی که در ماه مبارک رمضان سال آخر عمر شریفشان، حضرت بیان بسیار ارزشمند و نقضی را در خصوص اخلاص در عمل، برای انسان‌ها بیان کردند که آن هم بسیار قابل توجه است.

نگاه امام به مسائل اجتماعی چگونه بوده است؟

درمورد مسائل اجتماعی و همراهی کردن مردم باید بگویم که وقتی امام رضا (ع) مجبور شدند ولایتعهدی را بپذیرند چند شرط گذاشتند که این شرط‌ها خودشان نشان دهنده عمق توجه راهبردی ایشان به گشایش در کار‌ها و راه انداختن کار مومنان و خدمات مخلصانه و دوری از همراهی با حاکمیت ظالمانه بن العباس است. یعنی امام رضا (ع) با آن‌ها همکاری نکرد که این موضوع بخش دیگری از زندگی امام هشتم (ع) را نشان می‌دهد؛ به طوری که وقتی ایشان را از مدینه به مرو  آوردند، مأمون در جلسه‌ای که همه بزرگان و دانشمندان آن زمان حضور داشتند برای به نمایش گذاشتن جایگاه خودش برای مردم، سناریوی عجیبی را طراحی کرد. چون وقتی هارون، موسی بن جعفر (ع) را در آن شرایط و در زندان بغداد به شهادت رساند، این موضوع برای بن العباس، بسیار سخت و ناگوار تمام شد و اعتبار و آبروی آن‌ها ازبین رفت چرا که آن‌ها مدعی مودت و محبت به اهل بیت (ع) بودند و می‌گفتند که آن‌ها پسر عمو‌های ما هستند. از اینرو، مأمون نگران بود که حکومت امام رضا (ع) در مرو باشد و به همین خاطر، به اجبار، ایشان را به سمت مرو آورد و سپس، با سناریوی از پیش طراحی شده در همان جلسه متشکل از بزرگان و دانشمندان طایفه‌های مختلف مرو گفت که موضوع واگذاری سلطنت به امام رضا (ع) را مطرح می‌کنیم. یا ایشان می‌پذیرند که پس از آن، شروع به تبلیغ کردن می‌کنیم و می‌گوییم این‌ها دنبال حکومت و ریاست طلبی بوده اند و دنیادار هستند یا حضرت نمی‌پذیرند و مجبور به همکاری با ما می‌شوند. از اینرو، وقتی مأمون در آن جلسه به امام رضا (ع) گفت که می‌خواهم جایگاه خلافت و جانشینی پیامبر خدا (ص) را به شما برگردانم و خلعت خلافت رسول الله را به شما واگذار کنم، امام هشتم (ع) در همان جا گفتند شما چه کسی هستید که بخواهید این جایگاه را به من برگردانید؟ که این گفته، شجاعت ایشان را در مجلسی نشان داد که دشمنان حضرت در آن جا جمع شده بودند و هر اتفاقی ممکن بود، رخ دهد. بنابراین، امام فرمودند اگر شما این جایگاه را به حق تصرف کردید حق واگذاری ندارید، ولی اگر این کار شما غاصبانه بوده است، شما کسی نیستید که بخواهید این جایگاه را به من برگردانید و امام رضا (ع) در این جا، قدم دشمن ستیزی شان را به همه مردم تاریخ خود نشان دادند. یعنی پس از این که به امام رضا (ع) گفته شد که باید ولایتعهدی را بپذیرند، حضرت فرمودند که مرا از این کار معذور بدارید. زیرا به درد حکومت نمی‌خورم و حتی ایشان با اصرار هم نپذیرفتند و پس از آن، به صورت پنهانی به امام رضا (ع) گفته شد که اگر این موضوع را نپذیرند همین جا دستور داده می‌شود که گردنشان را بزنند و سپس، ایشان فرمودند حالا که مجبور به پذیرفتن ولایتعهدی هستم این مسئله را با چند شرط می‌پذیرم. اول این که مکان و سکنی مرا از کاخ خود جدا کنید، چون درب منزلم از صبحگاهان تا شامگاهان به روی مردم باز است.

دوم این که من هیچ گونه عزل و نصبی در حکومت شما نخواهم کرد و هیچ کسی را به عنوان مسئول یک بخش یا منطقه‌ای قرار نخواهم داد و هیچ گاه شما را در حکومتی که می‌خواهید انجام دهید همراهی نمی‌کنم. بنابراین، مأمون که فقط به دنبال این بود گفته خودش به زمین نیفتد، این شرط‌ها را پذیرفت و امام هشتم (ع) نیز با این شرایط، ولایتعهدی را قبول کردند و پس از آن، منزل خود را در خارج از کاخ مأمون قرار دادند و از صبح تا شب، به خدمت کردن برای شیعیان اهل بیت (ع) پرداختند و از همه فرصت‌ها استفاده کردند تا ابواب علم و دانش را روبروی مردم قرار دهند؛ به طوری که مناظرات کلامی ایشان، بیشتر در همین رفت و آمد‌ها مطرح شده است و به مباحث کلامی و تفسیری بسیاری با مخالفان پرداختند و همه این‌ها نشان می‌دهد آن چه که در مباحث علمی از امام به دست ما رسیده مربوط به این ایام بوده است و ایشان، بسیاری از گرفتاری‌های مردم را برطرف کردند؛ به طوری که در حکومت مأمون، حکومت دیگری تشکیل دادند که مردمی بود.

دلیل این که امام رضا (ع) به امام رئوف مشهور هستند، چیست؟

ائمه اطهار (ع)، مظهر صفات پروردگار عالم بوده و هستند. هرچند که یکی از ویژگی‌ها و صفات خاص امام رضا (ع)، رئوف بودن ایشان است. نکته‌ای که وجود دارد این است که رئوف با رحمت و مهربانی تفاوت دارد. بدین صورت که گاهی ممکن است فردی به فرد دیگر مهربانی کند. ولیکن این مهربانی او باعث آزار و اذیت طرف مقابلش شود. به طور مثال؛ وقتی یک جراح به بیمار خود رسیدگی می‌کند یا یک مادر دلسوز، داروی تلخ را در کام فرزند دلبند خود می‌ریزد، اگرچه آن‌ها مظهر مهربانی و لطف هستند، ولی باعث اذیت شدن بیمار یا بچه نیز می‌شوند. این در حالی است که رأفت، نوعی از مهربانی است که هیچ نوع آزاری را برای فرد به همراه ندارد و لطف محض است و به همین دلیل، به امام رضا (ع)، امام رئوف می‌گویند؛ به طوری که وقتی انسان‌ها توفیق تشرف به حرم ایشان را پیدا می‌کنند، حضرت را با این نام می‌خوانند و ایشان هم به همه مهمان‌های خود لطف زیادی می‌کنند و در این میان، باید گفت که رأفت امام هشتم (ع) صرفاً شامل حال انسان‌ها نبوده است تا جایی که حتی حیوانات هم از این صفت امام بهره‌مند شده اند و از آن جمله می‌توان به ضمانت کردن حضرت برای آهو و پناه یافتن دیگر حیوانات به ملجأ شریف امام رضا (ع) اشاره کرد که نشان دهنده عنایات ایشان به همه مخلوقات پروردگار است.

با وجود این همه زائر امام رضا (ع) که به حضرت ارادت بسیاری دارند، چرا به ایشان غریب الغربا گفته می‌شود؟

شاید یکی از مهم‌ترین دلایل غربت امام رضا (ع) این است که اگرچه حضرت، ارادتمند و محبّ زیادی دارند، ولی در میان آن ها، افرادی هستند که گاهی محبتشان به امام مقطعی است. یعنی زمانی که در حرم امام هشتم (ع) حضور دارند، در کنار ضریح، اظهار محبت و عشق می‌کنند، ولی برخی از آن ها، به محض این که از جوار مزار ملکوتی ایشان فاصله می‌گیرند متأسفانه، تعامل و رفتار و عملکردشان به شکلی می‌شود که در صف دشمنان حضرت قرار می‌گیرند و بدنبال این موضوع، نکته مهم این است که اگر ما ابراز محبت به امام مهربانی‌ها می‌کنیم باید فرمایشات ایشان را در تمامی ابعاد زندگی مان به کار ببریم که از آن جمله می‌توان به درآمد، لقمه‌های سر سفره هایمان و... اشاره کرد. یعنی مبادا اظهار ارادت به حضرت کنیم ولی خدایی ناکرده، سرِ سفره هایمان لقمه حرام و اختلاس و... بیاوریم و رعایت‌های لازم را نداشته باشیم. غریبی ثامن الحجج (ع) در رفتار‌های ماست و به همین دلیل، همه ما عاشقانِ حضرت باید خودمان را به رنگ و بوی امام رضا (ع) دربیاوریم و کمک کننده درد‌های یکدیگر باشیم چراکه ایشان، فقط به خودشان فکر نمی‌کردند و برای حل مشکلات جامعه خود تلاش کرده و برنامه ریزی می‌کردند. این در حالی است که بسیاری از ما با وجود تمام ابراز محبت‌هایی که به امام داریم، حاضر هستیم خون محبّان حضرت را با اختلاس ها، گران فروشی‌ها و... در شیشه کنیم که خودِ ثامن الحجج (ع) نیز از داشتن چنین زائرانی ناراحت می‌شوند. فقط کج کردن سر کنار ضریح ایشان کافی نیست باید در کنار ابراز ادب و احترام به حضرت، عملکردمان هم به شکلی باشد که موردپذیرش حضرت قرار بگیریم وگرنه سر و صدا بسیار است و افراد زیادی می‌آیند و می‌روند و در این میان، آن چه که امام رضا (ع) را از غربت در می‌آورد معرفت زائران شان است و این موضوع مهم را باید برای تمام اهل بیت (ع) به کار ببریم.

مگر می‌شود در یک زندگی، ربا، گزافه گویی، حسادت، بُخل، کینه، بی عفتی و رذایل اخلاقی باشد و در کنارشان نیز محبت به امام رضا (ع) وجود داشته باشد؟ قطعاً این رفتار های ناشایست، محبت نیست بلکه اظهار محبت است و میان این دو، فرق بسیاری وجود دارد چراکه گاهی اظهار محبت‌ها بیشتر باعث غربت اهل بیت (ع) می‌شوند. زیرا وقتی افراد می‌بینند مثلاً یک فرد رباخوار و... اظهار محبت به امام می‌کند، دید دیگری پیدا می‌کنند و این اصلاً شایسته نیست.

درمورد نذر‌های متفاوتی که ارادتمندان امام رضا (ع) به نیت ایشان می‌کنند، توضیح دهید.

نذر، یک نوع ارتباط عاشقانه است میان فردی که نذر می‌کند و وجود مبارکی که به نیت ایشان نذر می‌شود. حال، ممکن است به صورت دعا و ذکر یا از طریق دیگر باشد و درمورد امام رضا(ع) هم نذرکنندگان به ایشان، قربت قائل هستند. یعنی هرکسی به طریقی و در قالب سفره‌های مختلفی شریک می‌شود. ممکن است فردی به نیت پرنده‌های حرم که به سرزمین بهشتی آقا پناه آورده اند دانه دهد و یا پزشکان و پرستارانی باشند که به نام و به عشق امام رضا (ع)، درصدد درمان درد‌های ارادتمندان ایشان برآیند و حتی عده‌ای دیگر با تمکن مالی خود به ثامن الحجج (ع) خدمت کنند. یعنی هرکسی به نوعی، خود را وقف عشق به آقا کرده و به نیت ایشان، نذر خود را ادا می‌کند که همین موضوع، رابطه عاشقانه را به وجود می‌آورد.

چگونه می‌توان امام رضا (ع) را هرچه بیشتر به جهانیان (حتی افرادی که جزء شیعیان نیستند) معرفی کرد؟

راه این که بخواهیم چهره و شخصیت مقدس امام رضا (ع) را هرچه بیشتر به جهانیان نشان دهیم، این است که بیانات ایشان و اهل بیت (ع) را به شکل حقیقی بازگو کنیم و دست از هرگونه غلو و بی مِهری و کم لطفی برداریم. همان طور که امام رضا (ع) فرموده اند: «رَحِمَ اللّهُ عَبْدا اَحْیا أمْرَنا» فَقُلْتُ لَهُ: «فَکَیْفَ یُحْیِی أمْرَکُمْ؟» قالَ: «یَتَعَلَّمُ عُلُومَنا و یُعَلِّمُها النّاسَ، فَإِنَّ النّاسَ لَوْ عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنا لاَتَّبَعُونا» «خداوند، رحمت کند آن بنده‌ای را که امر ما را زنده کند!». گفتم: چگونه امر شما را زنده کند؟ فرمود: «علوم ما را فراگیرد و به مردم بیاموزد، که اگر مردمْ زیبایی‌های گفتار ما را می‌دانستند، از ما پیروی می‌کردند». زیرا فرمایشات اهل بیت (ع)، ایشان را به بهترین شکل به مردم معرفی می‌کنند. بنابراین، اگر ابعاد مختلف زندگی اهل بیت (ع) و امام رضا (ع) را دنبال کنیم و پیرو فرمایشات ایشان به منظور زندگی بهتر و سعادتمندی بیشتر باشیم، همه آن‌ها درمان درد‌های زندگی امروز بشر هستند.