باشگاه خبرنگاران جوان؛ محمد حسن رمدانی - سد امیرکبیر، که در میان مردم به نام سد کرج شناخته می‌شود، در سال ۱۳۴۰ به عنوان اولین سد چندمنظوره ایران در دل طبیعت بکر جاده کرج-چالوس و در فاصله ۲۳ کیلومتری شمال شرقی کرج به بهره‌برداری رسید.

این سازه عظیم با ارتفاع ۱۶۳ متر از پی و طول تاج ۳۹۰ متر، ظرفیت ذخیره‌سازی ۲۰۵ میلیون مترمکعب آب را در خود جای داده است و از همان ابتدا به یکی از ارکان اصلی مدیریت منابع آب کشور تبدیل شد.

حوزه آبریز این سد که ۷۶۴ کیلومترمربع از کوه‌های البرز را در بر می‌گیرد، با میانگین جریان سالانه ۴۷۲ میلیون مترمکعب، سال‌ها آب مورد نیاز بخش وسیعی از تهران بزرگ و استان البرز را تأمین کرده است. این سد نه تنها آب شرب حدود ۵ میلیون نفر از ساکنان این دو منطقه را فراهم می‌کند، بلکه با نیروگاه برق‌آبی خود که سالانه ۱۵۰ گیگاوات‌ساعت برق تولید می‌کند، نقش کلیدی در شبکه انرژی کشور دارد.

علاوه بر این، سد کرج با تنظیم جریان رودخانه کرج، آبیاری بیش از ۱۲ هزار هکتار از اراضی کشاورزی دشت‌های پایین‌دست در مناطق شهریار و گرمسار را ممکن ساخته و به توسعه کشاورزی و اقتصاد محلی کمک کرده است. در دهه‌های گذشته، این سد به عنوان یکی از مقاصد گردشگری نیز شناخته می‌شد؛ دریاچه‌ای که پشت دیواره‌های بتنی آن شکل گرفته بود، با مناظر خیره‌کننده و آب زلالش، هر سال میزبان هزاران بازدیدکننده از سراسر کشور بود. اما حالا، این منبع حیاتی که زمانی نماد پایداری و توان مهندسی ایران بود، در سایه کاهش بارندگی‌ها و مدیریت ناپایدار منابع آب، با بحرانی بی‌سابقه دست‌وپنجه نرم می‌کند.

اهمیت این سد به حدی است که هر تغییر در وضعیت آن، مستقیماً زندگی میلیون‌ها نفر، از خانواده‌های تهرانی گرفته تا کشاورزان البرزی، را تحت تأثیر قرار می‌دهد و همین موضوع، نگاه‌ها را به سمت آخرین گزارش‌ها و تصاویر منتشرشده از آن جلب کرده است.

صحبت‌های مسئولین؛ هشدارهای پی‌درپی

در حالی که تصاویر نگران‌کننده از خشکی سد کرج نگرانی‌های عمومی را برانگیخته است ، مسئولین ارشد حوزه آب در روزهای اخیر با ارائه آمار و هشدارهای صریح، ابعاد این بحران را تشریح کرده‌اند. از معاون وزیر نیرو تا مدیران استانی، همه بر ضرورت اقدام فوری و همکاری مردم تأکید دارند و جزئیاتی از وضعیت فعلی و برنامه‌های پیش رو ارائه داده‌اند.

محمد جوان‌بخت، معاون وزیر نیرو در امور آب و آبفا، در گفت‌وگویی وضعیت سد کرج را به‌عنوان یکی از بحرانی‌ترین نقاط تأمین آب کشور توصیف کرد.

وی اظهار داشت: سد کرج که بیش از ۴۰ درصد آب شرب تهران را تأمین می‌کند، اکنون با تنها ۷ درصد پرشدگی در شرایطی بی‌سابقه و کاملاً بحرانی قرار دارد. این وضعیت در طول ۶۳ سال بهره‌برداری از این سد هرگز رخ نداده و محدودیت‌های جدی برای تأمین پایدار آب پایتخت ایجاد کرده است. 

و با ارائه آمار دقیق افزود: حجم فعلی آب پشت سد به حدود ۱۴ میلیون مترمکعب رسیده، در حالی که ظرفیت کل آن ۲۰۵ میلیون مترمکعب است و این یعنی بیش از ۹۰ درصد مخزن خالی است. 

جوان‌بخت همچنین به وضعیت سایر سدهای تهران اشاره کرد و گفت:  سد لار با ۱ درصد پرشدگی عملاً از مدار خارج شده و سدهای لتیان و ماملو نیز هر کدام با ۱۲ درصد پرشدگی در شرایط مشابهی هستند. مجموع ورودی آب به این سدها در سال آبی جاری ۴۷ درصد کمتر از میانگین بلندمدت است که نشان‌دهنده کاهش شدید بارش‌ها در حوزه آبریز البرز است.

او با تأکید بر ضرورت تغییر الگوی مصرف، از شهروندان خواست: مردم باید بدانند که هر لیتر آب صرفه‌جویی‌شده می‌تواند به حفظ ذخایر کمک کند. اگر مصرف ۲۰ درصد کاهش نیابد، تابستان آینده با چالش‌های بی‌سابقه‌ای مواجه خواهیم شد. 

رُجحان سزاوار، مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای البرز نیز در مصاحبه‌ خبری خود، جزئیات بیشتری از وضعیت وخیم سد کرج ارائه داد.

او اعلام کرد:  در حال حاضر فقط ۸ درصد از ظرفیت سد کرج پر است و حجم آب موجود به ۱۵ میلیون مترمکعب رسیده است. این رقم در مقایسه با سال گذشته که ۳۲ میلیون مترمکعب بود، کاهش ۵۵ درصدی را نشان می‌دهد. 

وی با اشاره به داده‌های هواشناسی افزود: میزان بارش در استان البرز از ابتدای سال آبی (مهر ۱۴۰۳) تا کنون ۴۴ درصد کمتر از میانگین ۵۷ ساله بوده و ورودی آب به سد در برخی روزها به صفر نزدیک شده است.

 سزاوار با تشریح عوامل این بحران گفت: علاوه بر کاهش بارندگی، برداشت‌های بی‌رویه از منابع زیرزمینی اطراف سد و افزایش دما که تبخیر را شدت داده، وضعیت را بدتر کرده است. در حال حاضر، روزانه حدود ۱.۵ میلیون مترمکعب آب از سد برداشت می‌شود، اما ورودی آن به‌طور میانگین کمتر از ۲۰۰ هزار مترمکعب است. 

او هشدار داد: اگر بارش‌های بهاری به حد کافی نباشد، تابستان ۱۴۰۴ برای البرز و تهران به شدت کم‌آب خواهد بود و باید از حالا برای مدیریت اضطراری آماده شویم. 

آینده سد کرج: امید به آسمان یا بحران در کمین؟

سد کرج، این شاهرگ حیاتی که بیش از شش دهه آب شرب، برق و کشاورزی تهران و البرز را تأمین کرده است ، حالا در آستانه تبدیل شدن به یک یادگار خشک و خاموش قرار دارد. تصاویر تکان‌دهنده از بستر ترک‌خورده دریاچه و دیواره‌هایی که روز‌هاست رنگ آب به خود ندیده‌اند، هشداری جدی به همه است؛ از شهروندان عادی که هر روز شیر آب را باز می‌کنند تا مسئولینی که در اتاق‌های تصمیم‌گیری به دنبال راهکارند.

کاهش ذخایر این سد به ۱۵ میلیون مترمکعب، یعنی کمتر از ۸ درصد ظرفیت ۲۰۵ میلیون مترمکعبی آن، نشان‌دهنده عمق فاجعه‌ای است که با ادامه روند فعلی، می‌تواند تابستان ۱۴۰۴ را به یکی از سخت‌ترین دوره‌های کم‌آبی در تاریخ منطقه تبدیل کند. این در حالی است که میانگین بلندمدت ذخایر سد در این فصل باید به ۱۰۸ میلیون مترمکعب برسد؛ اختلافی که به تنهایی از ظرفیت کل سد طالقان (۸۸ میلیون مترمکعب) بیشتر است.

مسئولین در هفته‌های اخیر با صدور هشدارهای پی‌درپی، از برنامه‌های اضطراری سخن گفته‌اند؛ از نصب کنتورهای هوشمند در بیش از ۱۰۰۰ واحد پرمصرف تهران و البرز گرفته تا تعمیر ۱۵۰ کیلومتر شبکه فرسوده انتقال آب که سالانه میلیون‌ها لیتر آب را هدر می‌دهد. پویش کاهش ۲۰ درصدی مصرف آب نیز که تاکنون بیش از ۵۰۰ هزار نفر به آن پیوسته‌اند، تلاشی برای جلب مشارکت مردم در این شرایط بحرانی است.

اما واقعیت این است که این اقدامات، هرچند ضروری، بدون بارش‌های کافی بهاری و تغییر الگوی مصرف در مقیاس بزرگ، تنها مسکنی موقت خواهد بود. کارشناسان هواشناسی پیش‌بینی کرده‌اند که بارش‌های اسفند و فروردین ۱۴۰۴ در بهترین حالت به ۵۰ درصد میانگین بلندمدت برسد، رقمی که برای پر کردن حتی نیمی از مخزن سد کافی نیست.

خشکی سد کرج فقط به کمبود آب شرب محدود نمی‌شود؛ تولید سالانه ۱۵۰ گیگاوات‌ساعت برق در نیروگاه این سد که بخش مهمی از نیاز شبکه برق منطقه را پوشش می‌دهد، اکنون به کمتر از یک‌سوم کاهش یافته و احتمال قطعی برق در تابستان را افزایش داده است.

کشاورزان پایین‌دست در دشت‌های شهریار و گرمسار هم که بیش از ۱۲ هزار هکتار زمین کشاورزی‌شان به آب این سد وابسته است، در آستانه از دست دادن کشت بهاره خود هستند. از سوی دیگر، کاهش سطح آب، خطر فرونشست زمین در اطراف سد را شدت بخشیده؛ پدیده‌ای که می‌تواند به جاده چالوس، یکی از شریان‌های اصلی گردشگری و حمل‌ونقل کشور، آسیب جدی وارد کند.

با این حال، هنوز روزنه‌هایی از امید باقی است. برنامه‌ریزی برای انتقال آب از سد طالقان به تهران، که قرار است تا پایان بهار ۱۴۰۴ تکمیل شود، می‌تواند بخشی از فشار را کم کند. همچنین، طرح‌های بازچرخانی آب در تصفیه‌خانه‌های تهران در حال توسعه است و پیش‌بینی می‌شود تا پایان سال آینده، ۱۰ درصد به ظرفیت تأمین آب شرب اضافه کند. اما همه این‌ها به همکاری بی‌وقفه مردم و طبیعت بستگی دارد.

اگر باران‌های بهاری به موقع از راه برسند و هر شهروند روزانه فقط ۳۰ لیتر از مصرف خود بکاهد، شاید بتوان از جیره‌بندی آب و خاموشی‌های گسترده جلوگیری کرد. در غیر این صورت، سد کرج که روزی نماد سرزندگی بود، به نمادی از بحرانی تبدیل خواهد شد که نسل‌ها آن را به خاطر خواهند آورد.