حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی،کارشناس تاریخ اسلام و فعال رسانه در یادداشتی با عنوان فرصت‌ها و چالش‌های همایش جهانی و تمدنی اربعین نوشت: «همایش جهانی و تمدنی پیاده‌روی اربعین» به‌عنوان «بزرگترین اجتماع سالانه بشری»، همواره با مسائل، چالش‌ها و فرصت‌های متعددی همراه بوده است. این رویداد عظیم آیینی، علاوه بر ابعاد معنوی و مذهبی، ابعاد اجتماعی، اقتصادی و سیاسی نیز دارد.
تأثیرات عمیق همایش سالانه اربعین بر روابط بین‌الملل، اقتصاد منطقه، فرهنگ و تمدن اسلامی و حتی آینده جهان بر کسی پوسیده نیست. بنابراین با توجه به روند رو به رشد این «حماسه حسینی و مهدوی»، می‌توان انتظار داشت که پیاده‌روی اربعین در آینده نزدیک به «بزرگترین رویدادهای مذهبی و فرهنگی پایدار و نهادینه شده‌ی جهان» تبدیل شود که آثار آن بر نظم نوین جهانی نیز سایه افکند.
با توجه به اهمیت فوق العاده و تأثیرگذاری عمیق و راهبردی مراسم پیاده‌روی اربعین، شناخت دقیق چالش‌ها و ظرفیت ها و فرصت‌های آن و تلاش برای مدیریت بهینه این رخداد بزرگ، می‌تواند به ارتقای هرچه بیشتر جایگاه و ارزش‌های این«حرکت تمدنی شیعه» کمک نماید.
پیاده‌روی اربعین حسینی یک پدیده‌ی ریشه دار، چند وجهی و وسیع است که امروزه نیازمند بررسی دقیق از زوایای مختلف می باشد؛ در این نوشتار به برخی از مهم‌ترین چالش‌ها و فرصت‌های این «پدیده‌ی بی‌نظیر معنوی» و راهکارهای در این راستا، پرداخته می‌شود:
فرصت‌های همایش جهانی پیاده روی اربعین
نظر به مطالب پیش‌گفته، ابعاد و گستره، فرصت ها و ظرفیت‌های بالفعل و بالقوه رویداد بزرگ اربعین، بسیار زیاد و متنوع بوده و منحصر در حوزه های دینی و مذهبی نیست و ابعاد تمدنی، اجتماعی و فرهنگی، حتی فرصت‌های اقتصادی و سیاسی را نیز شامل می شود:
فرصت های فرهنگی و مذهبی
- ترویج آموزه های دینی: بازه زمانی یکی دوماه ایام اربعینی، به دلیل ابعاد معنوی آن و تنوع، فراوانی و آمادگی زائران و جاماندگان و دیگر مخاطبان این رویداد بی نظیر مذهبی، فرصت بی بدیلی برای تعلیم باورهای دینی و ترویج فرهنگ اسلامی از جمله فرهنگ حجاب و عفاف فراهم می کند.
- گسترش فرهنگ زیارت: رویداد سالانه اربعین با پیشینه و پسینه ای که یک فرصت زمانی دوماهه را ایجاد می کند؛ می‌تواند موجب عمق بخشی و گسترش فرهنگ زیارت و رونق گردشگری و سفر زیارتی در منطقه گردد.
- تقویت هویت شیعی: این رویداد ناب به تقویت هویت شیعی و ایجاد احساس تعلق به یک “امت مهدوی بدون مرز” کمک می‌کند.
فرصت های تمدنی و گفتمانی اربعین
- تقویت وحدت و همبستگی اسلامی: پیاده‌روی اربعین، فرصتی برای تقویت وحدت و همبستگی موحدان و مسلمانان به ویژه شیعیان از سراسر جهان است.
- تقویت دیپلماسی عمومی: این رویداد می‌تواند به تقویت دیپلماسی عمومی کشورها و بهبود روابط بین‌المللی به ویژه در جهان اسلام کمک کند.
- نمایش چهره واقعی اسلام: پیاده‌روی اربعین، فرصتی برای نمایش چهره واقعی اسلام به‌عنوان دین توحید و صلح، دوستی و برادری است.
- جهاد تبیین انقلاب اسلامی: ایام اربعین و فضای آیین پیاده‌روی اربعین، فرصت مناسب برای صدور ارزش‌های انقلاب و آشنا نمودن زائران ده ها کشور جهان با آرمان‌های والای انقلاب اسلامی ایران و روایت پیشرفت‌ها و دستاوردهای ایران در عرصه‌های گوناگون باشد. گو اینکه همه اینها متعلق به همه مسلمان بوده و زمینه ساز ظهور منجی بشریت (عج) خواهد بود.
- بازگویی گفتمان تمدنی شیعه: پیاده‌روی اربعین می‌تواند به عنوان ابزاری برای افزایش نفوذ و قدرت نرم ایران شیعه و تقویت جایگاه سیاسی و راهبردی کشورهای جبهه مقاومت به ویژه ایران و عراق در آسیای غربی، مورد بهره برداری باشد و از این رهگذر گفتمان‌های جهانی شیعی از جمله “گفتمان وحدت”، “گفتمان مقاومت” ، “گفتمان “تمدن‌سازی” و “گفتمان مهدویت” بازگویی و تبیین شود.
فرصت های اقتصادی اربعین
- گسترش گردشگری زیارتی: گسترش و نهادینه سازی زیارت اربعین، می تواند موجب شکل گیری و رونق گردشگری معنوی و زیارتی و رونق اقتصاد حمل و نقل و تولید و عرضه خدمات و محصولات فرهنگی و رفاهی و نهایتا درآمدزایی برای کشورهای “میزبان” و “در مسیر اربعین” ایجاد کند. مسیر ها و مناطق زیارتی می تواند به قطب‌های گردشگری مذهبی و جذب گردشگران خارجی تبدیل شود.
- تقویت اقتصاد محلی: ایجاد فرصت‌های شغلی در بخش خدمات، حمل و نقل، تولیدات فرهنگی و صنایع دستی و نیز رونق اقتصاد مردمی از جمله صنایع دستی و سوغاتی در مناطق محلی میزبان و مسیرهای ایاب و ذهاب زائران اربعین، از جمله فرصت‌های اقتصادی این رویداد است.
- توسعه زیرساخت‌ها: سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل، اقامتی و خدماتی در مناطق زیارتی و مسیرهای میزبانی اربعین در ایران و عراق بسیار موثر و دوراندیشیانه است.
فرصت های اجتماعی اربعین
- تبادل فرهنگی: تعامل زائران از فرهنگ‌های مختلف، می‌تواند به تبادل فرهنگی و شاخت آداب و رسوم، فرهنگ‌ها و زبان‌های مختلف و افزایش شناخت متقابل اجتماعی منجر شود.
- تقویت همبستگی اجتماعی: پیاده‌روی و اجتماع بزرگ اربعین، علاوه بر ابعاد و تاثیرات مذهبی، اثرات اجتماعی گسترده‌ای دارد و فرصتی برای تقویت روابط اجتماعی، کاهش فاصله‌های طبقاتی و ایجاد حس تعلق به یک جامعه بزرگ‌تر و هویت بخش است.
- ترویج فرهنگ ایثار و کمک‌رسانی: موکب‌ها و خادمان اربعین، نماد بارزی از فرهنگ ایثار و کمک‌رسانی هستند که الگویی ارزشمند برای جامعه ایرانی ایجاد می‌کنند.
- توجه به طبقات محروم: توجه ویژه به نیازهای زائران کم‌برخوردار و ایجاد امکانات برابر برای همه، از جمله دستاوردهای اجتماعی این رویداد است.
- تغییر نگرش‌های اجتماعی: این رویداد می‌تواند در تغییر نگرش‌ها و باورهای افراد نسبت مسائل سیاسی و اجتماعی، تقویت روحیه ایمان و امید و نشاط معنوی و افزایش آگاهی اجتماعی مؤثر باشد.
چالش‌های برگزاری همایش جهانی اربعین
پیاده‌روی اربعین یک رویداد پیچیده و چندوجهی است که همزمان با فرصت‌های فراوان، چالش‌ها و نارسایی های جدی نیز پیش روی خود دارد. برخی از این چالش‌ها در ابعاد گوناگون به شرح زیر قابل بررسی است:
چالش های مدیریتی و زیرساختی
- چالش‌ها مدیریت جمعیت عظیم: هماهنگی و مدیریت جمعیت چند میلیونی زائران در طول مسیر، تأمین امکانات اولیه مانند آب، غذا و بهداشت، از جمله چالش‌های اصلی است.
- مدیریت ترافیک: کنترل ترافیک وسایل نقلیه و زائران پیاده در مسیرهای اصلی و فرعی، از دیگر چالش‌های مهم است.
- تولید انبوه زباله و پسماند: تولید حجم عظیمی از زباله در موکب‌ها، یکی از مهم‌ترین چالش‌های زیست محیطی و بهداشتی این رویداد است که البته با ترویج فرهنگ بازیافت و تشویق زائران و خادمان به تفکیک زباله و بازیافت آن و مدیریت پسماند از سوی میزبان و شهرداری های معین ایران قابل حل خواهد بود.
چالش های امنیتی و سیاسی
- امنیت زائران: حفظ امنیت زائران در طول مسیر، به ویژه در مناطق مرزی و شلوغ، از اهمیت بالایی برخوردار است.
- بهره‌برداری‌های سیاسی: گاهی اوقات از این رویداد برای اهداف سیاسی سوءاستفاده می‌شود که می‌تواند به خدشه‌دار شدن وجهه مقدس و معنوی آن منجر شود. ممکن است این رویداد به رقابت‌های سیاسی بین کشورهای منطقه دامن زده و یا به ابزار دست بازی‌های سیاسی تبدیل شود.
- تهدیدات تروریستی: احتمال وقوع حملات تروریستی، به ویژه در مناطق مرزی، یکی از مهم‌ترین تهدیدات امنیتی است.
- سرقت و کلاهبرداری: افزایش موارد سرقت و کلاهبرداری در محیط‌های شلوغ و پرتردد، از دیگر چالش‌های امنیتی می تواند باشد که با هوشیاری و تدابیر شایسته قابل حل است.
- ازدحام و تراکم جمعیتی: ازدحام جمعیت در برخی مناطق، می‌تواند منجر به حوادث ناگوار متعددی شود. به نظر می‌رسد مدیریت جمعیت عظیم زائران و تأمین زیرساخت‌های لازم برای این جمعیت، یکی از مهم‌ترین چالش‌ها باشد. این چالش در حوادث غیرمترقبه می‌تواند به مشکلات دیگری مانند تلفات ازدحامی و کمبود امکانات رفاهی و بهداشتی منجر شود.
چالش های زیرساختی و اقتصادی
- تأمین زیرساخت‌ها: بهبود زیرساخت‌های جاده‌ای، اقامتی و بهداشتی در مسیر پیاده‌روی، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های کلان است.
- بهره‌برداری‌های اقتصادی نامناسب: بهره‌برداری‌های اقتصادی نامناسب و افزایش بی‌رویه قیمت‌ها و تورم در ایام اربعینی، می‌تواند به وجهه این رویداد فرهنگی و اقتصاد عمومی و مردمی لطمه بزند.
- عدم توجه به توسعه پایدار: توسعه زیرساخت‌ها بدون توجه به اصول توسعه پایدار، می‌تواند به محیط زیست و منابع عمومی آسیب برساند.
- مواجهه با بیماری‌ها: شیوع بیماری‌های واگیردار در محیط‌های شلوغ و با تراکم جمعیت بالا، تهدید احتمالی برای سلامت زائران است.
- تامین منابع مالی: گرچه مردم پای کار هستند و لی تامین منابع مالی برای تأمین عمده نیازهای موکب‌ها، از جمله مواد غذایی، آب، و تجهیزات، یکی دیگر از چالش‌های مهم است که نیاز به تدبیر است.
چالش‌های فرهنگی و اجتماعی
- تنوع فرهنگی زائران: حضور زائران با فرهنگ های محلی و ملی متفاوت از کشورهای مختلف در عین حال که فرصت تبادل فرهنگی را ایجاد می کند، می‌تواند منجر به برخی سوءتفاهم‌ها و اختلافات فرهنگی شود. ممکن است برخی از آداب و رسوم و نماد فرهنگی با یکدیگر در تضاد باشند و یا به برخی باورهای محلی آسیب برسانند. به عنوان مثل چفیه عراقی یک نماد مقدس و قابل توجه در عراق است که با استفاده از آن سوی زائران غیرعراقی در امورشخصی یا به عنوان پوشش بانوان، توهین آمیز و هتک حرمت تلقی شود.
- تبدیل به یک رویداد تجاری: تجاری شدن برخی از موکب‌ها و فروش اجناس بی‌کیفیت، می‌تواند به وجهه معنوی این رویداد آسیب برساند.
- ترویج برخی خرافات: گسترش برخی خرافات و باورهای غلط در بین زائران، می‌تواند به جایگاه واقعی این رویداد لطمه بزند.
- کاهش کیفیت معنوی: در برخی موارد، تمرکز بیش از حد بر جنبه‌های ظاهری و تشریفات، می‌تواند از کیفیت معنوی زیارت بکاهد.
راهکارهایی برای بهبود مدیریت همایش جهانی اربعین
برای مدیریت مطلوب و بهره‌برداری هرچه بهتر از فرصت‌های موجود و کاهش چالش‌ها و کمبودها، می‌توان اقدامات زیادی را انجام داد که در مجال کافی باید بدان پرداخت. دراین یادداشت سعی شده با نگاهی نسبتا جامع، اهم راهکارهای اساسی و عملیاتی و کاربردی را به طور متوازن تقدیم کنیم:
- برنامه‌ریزی جامع و بلندمدت: تدوین یک سند برنامه جامع و راهبردی با مشارکت همه ذینفعان، از جمله دولت، نهادها و فعالان فرهنگی، گروه های جهادی، سازمان‌های مردم‌نهاد و بخش خصوصی، اساسی ترین راهکار است؛ جامع‌نگری و عمل گرایی در مدیریت و حل چالش‌های پیش گفته به ویژه در زمینه مدیریت ازدحام و ترافیک جمعیتی، تأمین زیرساخت‌ها و حفظ امنیت زائران و بهره برداری از فرصت،های پیش گفته، بسیار ضروری است.
- حفظ تنوع و کیفت خدمات: با روند افزایش تعداد زائران، موکب‌ها باید خدمات متنوع‌تری ارائه دهند که این امر نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و منابع مالی کافی است. حفظ کیفیت خدمات در طول مسیر پیاده‌روی، به ویژه در موکب‌های بزرگ، چالش بزرگی است؛ آموزش خادمان موکب‌ها در زمینه‌های مختلف، از جمله تغذیه، بهداشت، ایمنی، مدیریت بحران و برخورد کریمانه و حمایت از موکب‌های کوچک و محلی برای جلوگیری از تمرکز خدمات در موکب‌های بزرگ، راهکار مناسب و موثری است.
- تقویت همکاری‌های بین‌المللی: افزایش همکاری‌های بین‌المللی برای حل مشکلات مشترک و استفاده بهینه از ظرفیت‌ها و فرصت‌های موجود برای حل مشکلات مشترک بسیار راهگشاست. در این راستا، می‌توان به ایجاد یک نهاد بین‌المللی با مسئولیت هماهنگی و برنامه‌ریزی برای پیاده‌روی اربعین، تبادل اطلاعات و تجربیات بین کشورهای مختلف، و همچنین جذب کمک‌های سرمایه گذاری مالی و فنی از سازمان‌های بین‌المللی اسلامی پرداخت.
- ترویج فرهنگ مشارکت و همیاری: مردمی سازی حداکثری و بسترسازی و حمایت از برگزاری مراسم پیاده روی مردم‌پایه از طریق تشویق مردم به مشارکت در امور خدماتی و کمک به زائران تا فعالیت های فرهنگی و اجتماعی، یک راهبرد دایمی و پایدار است.
- نظارت بر کیفیت خدمات: نظارت مستمر بر کیفیت خدمات ارائه شده در موکب‌ها و سایر اماکن خدماتی، ضرورت دارد و این امر با نظارت قبل و حین و بعد از برگزاری پیاده روی اربعین، سامان پیدا می کند.
- حمایت از فعالیت‌های فرهنگی: برنامه ریزی عملیاتی و حمایت از فعالیت‌های فرهنگی و هنری که به تقویت روحیه اجتماعی و رشد معنویت و معرفت زائران کمک می‌کند؛ از اصول و اولویت های اصلی همه برنامه ها و تدابیر اتخاذی باید باشد.
- آموزش و اطلاع‌رسانی به زائران: آموزش و اطلاع‌رسانی به زائران اربعین جهت افزایش آگاهی زائران پیرامون نکات ایمنی و هشدار دادن به آن‌ها در مورد خطرات احتمالی و اهمیت حفظ محیط زیست، رعایت قوانین و مقررات کشور میزبان و حفظ سلامت خود و دیگران مفید و موثر خواهد بود.
- ارتقای تدابیر و همکاری‌های امنیتی: تقویت و افزایش همکاری‌های امنیتی بین کشورهای منطقه برای مقابله با تهدیدات تروریستی با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین نظارت تصویری و ردیابی افراد برای افزایش امنیت زائران، بایسته است. و از سویی مواردی چون توزیع عادلانه و محسوس و غیرمحسوس نیروهای انتظامی و امنیتی در طول مسیر سفر در ایران و مسیر پیاده‌روی اربعین در کشور میزبان برای جلوگیری از وقوع حوادث احتمالی، و نیز مشارکت گرفتن از خود مردم زائر در این راستا، امنیت آفرین خواهد بود.
- توجه به نقش رسانه‌های جمعی و مردمی: رسانه‌های جمعی به ویژه رسانه ملی و شبکه های اجتماعی نقش بسیار مهمی در شکل‌دهی افکار عمومی و اطلاع‌رسانی در مورد پیاده‌روی اربعین دارند. رسانه‌ها و فعالان رسانه ای مردمی می‌توانند با پوشش دقیق و هدفمند این رویداد، به افزایش آگاهی عمومی و همچنین جذب کمک‌های مردمی کمک کنند.
- توجه به جوانان زائر: نوجوانان و جوانان یکی از مهم‌ترین گروه‌های زائر در پیاده‌روی اربعین هستند. توجه ویژه به نیازها و مطالبات نسل جوان و ایجاد برنامه‌های فرهنگی و آموزشی مناسب برای آن‌ها، می‌تواند به تقویت مشارکت نیروهای جوان و رشد همه جانبه‌ی نسل جدید در این رویداد کمک کند.
- بررسی نقش موکب‌ها در پیاده‌روی اربعین: موکب‌ها به عنوان نماد مهمان‌نوازی و ایثار، نقش بسیار مهمی در این رویداد دارند. بررسی دقیق و علمی چالش‌ها و فرصت‌های موکب‌ها و نحوه بهبود عملکرد آن‌ها می‌تواند موضوع جالب و حائز اهمیت درراستای رفع چالش ها و بهره مندی از فرصت هاست.
- بررسی تأثیر پیاده‌روی اربعین بر اقتصاد ایران و عراق: بررسی تأثیرات اقتصادی پیاده‌روی اربعین بر اقتصاد ایران و عراق قابل توجه و غیرقابل انکار است، از این روی ایجاد سازوکاری علمی و تخصصی جهت مطالعه‌ی بُعد اقتصادی اربعین از جمله بررسی ایجاد اشتغال، توسعه زیرساخت‌ها و افزایش درآمدهای ارزی، می‌تواند موضوع مهمی باشد. بررسی تأثیر تحریم‌ها بر پیاده‌روی اربعین و اقتصادایران و عراق، می‌تواند بر برگزاری مطلوب تر این رویداد و جلوگیری از تأثیر منفی تحریم ها به ویژه در زمینه کم و کیف امکانات و خدمات به زائران ، اثر گذار باشد. با توجه به افزایش جمعیت زائران و تولید زباله، بررسی چالش‌های زیست محیطی پیاده‌روی اربعین و ارائه راهکارهای عملی برای کاهش اثرات مخرب آن بر محیط زیست و اقتصاد، ضروری است.
حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی
