در جهان امروزی به رغم تحولات علمی و پیشرفت‌های مهم پزشکی، هنوز تامین خون سالم و کافی یکی از بزرگترین دغدغه‌های نظام سلامت و از مهمترین نیاز‌های مراکز بهداشتی و درمانی و بسیاری از سانحه دیدگان، مجروحین جنگی، مادران در آستانه زایمان، نوزادان نارس مبتلا به زردی و مبتلایان به بیماری‌های ژنتیک خونی و طیف وسیعی از سایر بیماری‌ها و اعمال مهم جراحی است.

تحقیقات نشان می‌دهد از هر سه نفر در طول عمر، یک نفر به خون و فرآورده‌های آن نیاز پیدا می‌کند بنابراین تامین خون سالم نیاز اساسی برای همه جوامع است. مراکز انتقال خون بخش اساسی از سیستم مراقبت‌های بهداشتی هستند و سهم عمده‌ای در نجات زندگی و بهبود سلامت و بیماران دارند و هر ساله زندگی میلیون‌ها نفر را نجات می‌دهند و موجب افزایش امید زندگی و بهبود کیفیت زندگی در بیماران دچار وضعیت‌های تهدید کننده حیات می‌شوند.

دفاع مقدس، مقطعی نورانی از تاریخ پرفراز و نشیب ملت بزرگ ایران است. جامعه سلامت به عنوان بخشی از خدمتگزاران صدیق ملت مانند همه اقشار در دفاع مقدس، حضوری همه جانبه، داوطلبانه، ارزش آفرین و الهام بخش و سرشار از خدمت، فداکاری، ابتکار، راهگشایی، معنویت و اخلاق داشته است. موضوع تامین خون و فرآورده‌های خونی در جنگ‌های مهم دوره معاصر، چالش بزرگی برای کشور‌های درگیر جنگ بوده و بسیاری از مجروحین به دلیل تامین نشدن به موقع خون، جان خود را از دست داده اند. راهبرد اساسی تضمین دسترسی به موقع به خون و فرآورده‌های خونی سالم و کافی و ایجاد خدمات ملی هماهنگ انتقال خون بر پایه اهدای داوطلبانه است.

در دوران جنگ هیچ کمبودی در تامین خون و فرآورده‌های خونی وجود نداشت

سازمان انتقال خون ایران که در سال ۱۳۵۳ تاسیس شده بود در شروع جنگ تحمیلی توسط وزارت بهداری و بهزیستی اداره می‌شد. در ایران از بدو تاسیس سازمان انتقال خون باتوجه به کمبود‌های قبلی در زمینه خون و فرآورده‌های آن و همچنین مصرف بالای خون در مدت زمان جنگ تحمیلی ایران و عراق، روش خون جایگزین کاملا متداول بود که در سال ۱۳۷۶ برنامه حذف این نوع اهدا به صورت پایلوت و سپس به حذف خون جایگزین در کشور به طور جدی ترغیب شد. این سازمان فعالیت‌های خود را در پاسخ به نیاز‌های وسیع جبهه نبرد به طور چشمگیر افزایش داد و با وجود استقرار در واحد‌های سیار، پناهگاه‌ها و پایگاه‌های زیرزمینی موفق شد خون مورد نیاز مجروحین را به طور کامل تامین کند به نحوی که در تمام دوران جنگ، کوچکترین کمبودی در زمینه نیاز به خون و فرآورده‌های خون گزارش نشد.

اوایل سال اول جنگ یعنی سال ۱۳۶۰ روابط عمومی وزارت بهداری وقت، قسمتی از اقدامات سازمان ملی انتقال خون ایران در ارتباط با کمک رسانی به مناطق جنگی کشور را منتشر کرد. در این گزارش اعلام شد که دو هزار و ۱۸۷ واحد خون از گروه‌های مختلف به اهواز، آبادان، ایلام و کرمانشاه ارسال و پایگاه‌های منطقه‌ای در شهرستان‌های بهبهان، دزفول، اندیمشک، خرمشهر و آبادان به منظور جمع آوری خون و انتقال آن‌ها به مناطق جنگی ایجاد شده است البته همه خون‌های ارسالی از تهران به جبهه ها، در تهران تهیه نمی‌شد و پایگاه‌های دیگر با ارسال مقداری از خون دریافتی خود به تهران در تامین خون مورد نیاز جبهه‌ها سهیم بودند. به عنوان نمونه پایگاه مشهد در اردیبهشت ماه سال ۱۳۶۰ ضمن تامین یک هزار و ۵۶۲ واحد خون کامل برای بیمارستان‌های استان خراسان، اقدام به ارسال ۲۰۲ واحد خون کامل و ۴۵ واحد گلبول قرمز متراکم و ۳۲۴ واحد سایر فرآورده‌های خونی به تهران کرد.

ساخت ماده آنتی سرم و ایمونوگلوبین

با وجود اولویت تامین خون در آن برهه از زمان، سازمان انتقال خون ایران توسط محققان خود موفق به ساخت دو ماه آنتی سرم و ایمونوگلوبین شد. آنتی سرم تهیه شده برای تعیین گروه‌های خون و RH (نوعی از سیستم گروه خونی انسان که حاوی پروتئین در سطح گلبول‌های قرمز خون است.) و ایمونوگلوبین تهیه شده، ضدکزاز بوده است. با این کار تعداد فرآورده‌های پزشکی خونی تهیه شده توسط سازمان انتقال خون ایران به ۲۸ نوع افزایش یافت.

توقف اهدای خون به دلیل استقبال زیاد مردم

اواسط فروردین ماه سال ۱۳۶۱ در دومین سال جنگ استقبال مردم از اهدای خون به حدی زیاد بود که سازمان انتقال خون ایران با انتشار اطلاعیه‌ای خواستار متوقف شدن اهدای خون از مردم شد. در آن زمان اهدای خون فقط توسط مردم عادی صورت نمی‌گرفت بلکه مسئولان وقت نیز به همراه مردم در این امر مهم سهیم بودند همچون دکتر علیرضا مرندی، وزیر بهداری به همراه معاونین شان و یا نمایندگان مجلس شورای اسلامی در بحبوحه عملیات بیت المقدس اقدام به اهدای خون کردند.

در سال‌های سوم و چهارم جنگ و در بین سال‌های ۱۳۶۲ و ۱۳۶۳ نیز با تلاش شبانه روزی کارکنان سازمان انتقال خون و استقبال چشمگیر مردم از اهدای خون علاوه بر تامین خون بیماران و مصدومان، خون مورد نیاز رزمندگان اسلام در جبهه‌های جنگ به خوبی تامین شد. با وجود احداث بیش از ده مرکز استانی انتقال خون در این سالها، ولی استقبال مردم و امکانات بیشتر باعث شد که اکثر خون مورد نیاز کشور در آن زمان توسط تهران تامین شود.

بخش مهمی از اهدای خون توسط نمازگزاران نماز جمعه تامین می‌شد  

در سال پنجم یعنی ۱۳۶۴ مردم ایثارگر کشورمان نزدیک به نیم میلیون واحد خون اهدا کردند. رقم دقیق خون‌های اهدا شده توسط مردم در این سال ۴۸۸ هزار و ۹۵۶ واحد خون بوده است. از این میزان بیش از یک سوم آن یعنی ۱۷۵ هزار و ۲۹۹ واحد خون توسط مردم تهران اهدا شده بود. نمازگزاران در نماز جمعه تهران بخش مهمی از جمعیت اهدای خون برای تامین خون مورد نیاز مناطق جنگی بودند. همچنین هموطنان ارامنه کشور اقدام به اهدان خون جهت رزمندگان مجروح کردند.

در سال ششم جنگ یعنی سال ۱۳۶۵ نیز استقبال مردم از اهدای خون ادامه داشت که بر اساس مستندات سازمان انتقال خون ایران، هموطنان استان کرمان، خوزستان، مازندران، تهران و ایلام همچنان مستمر در امر تامین خون مناطق جنگی مشارکت داشتند.

در سال هفتم جنگ یعنی سال ۱۳۶۷ نیز همچنان استقبال مردم از اهدای خون بسیار چشمگیر بود و تمامی نیاز‌های خونی کشور به خصوص نیاز جبهه‌ها با اهدای خون داوطلبانه مردم تامین شد. این استقبال مختص به شهر‌های بزرگ نبوده بلکه تمام شهر‌های کشور در این امر سهیم بودند. به عنوان مثال فقط در یک روز ۲۱۰ نفر از فرهنگیان و دانش آموزان شهرستان سروستان در استان فارس اقدام به اهدای خون برای کمک به جبهه‌ها کردند در حالیکه عراق در تامین خون مورد نیاز خود با مشکلات عدیده‌ای روبرو بود و از راه‌های گوناگون سعی در تامین خون مورد نیاز خود داشت.

در ماه‌های آخر جنگ در سال ۱۳۶۷ با وجود استقبال بالای مردم از اهدای خون که از نمونه‌های آن می‌توان به بسیج دانش آموزان و نیز دانشجویان دانشکده علوم نظامی ژاندارمری وقت جمهوری اسلامی ایران اشاره کرد، سازمان انتقال خون به منظور حفظ آمادگی همیشگی خود اقدام به تهیه فهرستی از انسان‌های دلسوزی که حاضرند در مواقع اضطراری با اهدای خون خود جان بیماران و مجروحان را نجات دهند، کرد. تاسیس و افتتاح پایگاه انتقال خون تهران به عنوان بزرگترین پایگاه انتقال خون کشور یکی از اقدامات شاخص این سازمان در ۲۱ بهبمن ماه همان سال بود.

خون؛ هدیه گرانبهای الهی

باید توجه داشت که در بحران‌ها و جنگ و همچنین صلح، بدون استثناء همه در طول زندگی مان به خون و فرآورده‌های خونی نیاز پیدا می‌کنیم. با توجه به اینکه به ازای هر واحد خونی که گرفته می‌شود، سه فرآورده خونی برای نیازمندان به خون فراهم می‌شود، خون هدیه گران بهای الهی است و اهدای آن نیز یک تکلیف انسانی داوطلبانه مهم به شمار می‌رود.

برگرفته از مقاله ضرورت و اهمیت نقش انتقال خون در دفاع مقدس – بشیر حاجی بیگی، مصطفی جمالی، اقشان شیرکوند، مدینه پورمحمدپورناکی و عباس حیدری مقدم – نشریه بهداری رزمی دفاع مقدس و مقاومت – دوره ۵ شماره ۱ سال ۱۴۰۱

منبع: فارس