پهپاد جاسوسی گلوبال هاوک آمریکایی در ساعت ۱۴ دقیقه بامداد از پایگاه هوایی الظفره کشور امارات در جنوب خلیج فارس به هوا برمی‌خیزد و برخلاف قوانین هوانوردی تمامی تجهیزات مربوط به معرفی خود را خاموش می‌کند و در نهایت پنهان‌کاری، از تنگه هرمز به‌سمت چابهار ادامه مسیر می‌دهد. مأموریت این پرنده شناسایی و جاسوسی با استفاده از انواع حسگر‌های نصب‌شده روی آن بوده است، اما از آنجا که در بحث نظامی، اشراف اطلاعاتی حرف اول را می‌زند و این اشراف باید به گونه‌ای باشد که تمام پرنده‌ها و شناور‌های نظامی در منطقه تحت اشراف قرار داشته باشند، این پرنده جاسوسی نیز از زمان پرواز خود از مبدأ تحت نظر پدافند هوایی ایران بود. این پرنده در مسیر بازگشت از حوالی چابهار به سمت امارات‌متحده‌عربی، چند مرتبه حریم هوایی ایران را نقض می‌کند که در این زمان در ارتفاع بالای ۵۰‌هزار پا (بیش از ۱۵ هزارمتر) بوده است. یک هواپیمای گشت دریایی P- ۸ در ارتفاع ۳۰‌هزار پایی (حدود ۹ هزارمتری) و در فاصله کمتری هم پهپاد شناسایی- رزمی MQ- ۹ پرواز جاسوس آمریکایی را همراهی می‌کردند. این سه پرنده همگی زیر نظر پدافند هوایی بودند تا داده‌های ردوبدل شده آن‌ها مورد پایش قرار بگیرد.

به گفته مسئولان امر، در مجموع چهار بار در ساعت‌های ۲:۵۰ بامداد دو بار و ۳:۵۵ هم دو بار دیگر اخطار داده شدکه هر چهار بار هم توجهی نشد. آخرین اخطار مجموعه پدافند به پهپاد جاسوسی آمریکا در ساعت ۳:۵۵ صبح توسط پدافند هوایی ارتش جمهوری اسلامی ایران داده شد. لازم به ذکر است هواپیمای P- ۸ در آن پرواز ۳۵ تا ۳۸ سرنشین داشته که آن هم وارد محدوده آب‌های کشورمان شده بود، اما بین این هواپیما و گلوبال هاوک، پرنده بی‌سرنشین برای نشان دادن عزم نیرو‌های مسلح در پاسخ کوبنده به تجاوز هوایی برای انهدام انتخاب شد. سرانجام به دلیل بی‌اعتنایی آمریکایی‌ها به هشدار‌ها و طبق قوانین، پهپاد جاسوس در ساعت ۴:۰۵ بامداد در حالی که از قبل وارد فضای سرزمینی کشورمان شده بود، توسط پدافند نیروی هوافضای سپاه مورد هدف قرار گرفت و سرنگون شد. برخی قطعات لاشه این پهپاد در آب‌های سواحل کوه مبارک پخش شده بود و برخی قطعات سنگین نیز غرق شد.

در فرایند انهدام صورت‌گرفته، پهپاد ابتدا توسط رادار‌های هشدار زودهنگام از جمله رادار بومی ثامن در فاصله ۴۹۰ کیلومتری از رادار کشف شد و در فاز درگیری توسط سامانه سوم‌خرداد در فاصله ۱۲۰ کیلومتری روی آن قفل صورت گرفت، سپس در زمانی که پهپاد در فاصله ۹۰ کیلومتری از سامانه بوده موشک به سمت آن شلیک شده و در فاصله ۷۵ کیلومتر و ارتفاع ۱۴ کیلومتر از سطح دریا موشک به هدف اصابت کرده است.

بیشتربخوانید

• فیلمی از لاشه پهپاد جاسوسی آمریکا

محل اصابت در آسمان منطقه کوه‌مبارک استان هرمزگان بوده که یکی از شهر‌های استان هرمزگان در جنوب ایران و شرق استان هرمزگان است. این شهر در بخش بیابانی شهرستان جاسک و در کرانه دریای عمان واقع شده و همچنین از طریق راه اصلی در ۱۵۵ کیلومتری میناب و ۶۵‌کیلومتری جاسک قرار دارد. کوه‌مبارک در دهانه ورودی دریای عمان به تنگه راهبردی هرمز واقع شده است و هر شناوری که بخواهد وارد تنگه هرمز و خلیج فارس شود، باید از مقابل این منطقه عبور کند که همین امر بر اهمیت راهبردی کوه‌مبارک می‌افزاید.

آمریکایی‌ها گمان می‌کردند با خاموش کردن سامانه‌های شناسایی پهپاد و با اتکای به استفاده از مواد جاذب امواج رادار و ساختار‌های کاهنده سطح مقطع راداری، گلوباک هاوک می‌تواند از چشمان همیشه بیدار پدافند هوایی کشور دور بماند. باید اشاره کرد که ساختار بدنه این پهپاد از نوع لانه زنبوری است که از دو جداره مستحکم و مواد ترکیبی (کامپوزیت) غیرفلزی تشکیل شده و این بدنه در فرکانس‌های مختلف قابلیت کاهش بازتاب‌های راداری را به منظور رسیدن به پنهانکاری دارد.

 

 

ویژگی‌های گلوبال هاوک

گلوبال هاوک پهپادی ساخت شرکت نورثروپ گرومن آمریکاست که در نیروی هوایی و دریایی ارتش تروریستی این کشور مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. این پهپاد از سال ۱۹۹۸ عملیاتی شده و هزینه ساخت هر فروند از آن در منابع مختلف از ۱۳۰ تا ۲۲۰ میلیون دلار و احتمالاً بسته به نوع زیرسامانه‌های آن ذکر شده است. گلوبال هاوک مجهز به یک موتور توربوفن پیشرفته است که سرعت آن را به ۵۷۵‌کیلومتر بر ساعت می‌رساند و آن را قادر می‌سازد تا ارتفاع ۶۰‌هزارپایی (حدود ۱۸ هزارمتری) پرواز کند. پهپاد گلوبال هاوک دارای مداومت پروازی ۲۸ ساعت و برد پروازی ۱۴ هزارکیلومتر است.

این پهپاد از حسگر‌های مختلفی برای جمع‌آوری اطلاعات استفاده می‌کند. از جمله آن‌ها می‌توان به دوربین دماغه آن با قابلیت دید پانورامیک و سامانه دید حرارتی با توان تصویربرداری از فاصله ۷۰‌کیلومتری از یک جسم دو متری و توان تصویربرداری در شب اشاره کرد. همچنین این پهپاد دارای رادار سار (SAR) در دو طرف قسمت جلویی بدنه است که توان تصویربرداری از فاصله ۱۰۰‌کیلومتری را با دقت بهتر از شش متر و در برد ۳۷‌کیلومتری با دقت ۶/۱ متر دارد. می‌توان علت نزدیک شدن بیش از حد این پهپاد به سواحل ایران را تصویربرداری دقیق راداری از سواحل به منظور کشف جزئیات آرایش دفاعی کشور برای استفاده در شرارت‌های بعدی ارتش تروریستی آمریکا دانست.

این پهپاد علاوه بر نقش جاسوسی به شیوه‌های مختلف ذکر شده، در واقع یکی از گره‌های ارتباطی قدرت هوایی دشمن هم است که علاوه بر نقش‌های شناسایی و اطلاعاتی کار رله ارتباطات را نیز بین واحد‌های مختلف زمینی، هوایی و دریایی به انجام می‌رساند.

پرنده شکارشده مجهز به پیشرفته‌ترین سامانه‌های هشدار فعالیت راداری، هشدار قفل موشک و سامانه یکپارچه جنگ الکترونیک بوده که اسامی و شرح کلی کارکرد آن‌ها در منابع مختلف اینترنتی قابل دسترس است، اما سؤال وارد این است که چرا این پهپاد موفق به شکستن قفل راداری نشده؟ آیا می‌توان فرض کرد این پهپاد متوجه شلیک موشک شده، اما برای نشان دادن حسن‌نیتی چندصد‌میلیون دلاری، اقدام به جنگ الکترونیک نکرده؟ بدیهی است که سطح بالایی از فناوری در جست‌وجوگر موشک سامانه سوم‌خرداد به کار گرفته شده که در مقابل جنگ الکترونیک پرنده آمریکایی تسلیم نشده یا اساساً سپاه به شیوه‌ای خاموش، این پرنده را ردگیری و در فاز نهایی قفل راداری را انجام داده است؛ شیوه‌ای که ایرانیان در آن صاحب سبک و متبحر هستند.

در هر صورت در این واقعه، اولین شکار عملیاتی رزمی برای یکی از سامانه‌های تماماً ایرانی، به نام سامانه سوم‌خرداد ثبت شد و سند محکمی بر توانایی بالای سامانه‌های بومی پدافند هوایی ایرانی چه رادار‌های مراقبت و هشدار اولیه مانند ثامن و چه سامانه‌های موشکی ارائه کرد.

روند توسعه پدافند هوایی در سپاه

پدافند هوایی سپاه در دل دوران جنگ تحمیلی شکل گرفت و در آن زمان با در اختیار گرفتن موشک چینی HQ- ۲ و با همکاری پدافند وقت نیروی هوایی ارتش موفق به سرنگونی جنگنده مافوق صوت و بسیار بلند پرواز میگ ۲۵ عراقی در سال ۱۳۶۵ شد که در کنار شکار‌های ثبت‌شده از این پرنده متجاوز عراقی توسط جنگنده‌های اف ۱۴ تامکت ارتش، سبب قطع پرواز‌های مرگبار آن تا آخر جنگ تحمیلی شد. پس از جنگ روند گسترش پدافند سپاه با به‌کارگیری موشک بومی صیاد ۱ که نمونه ساخت داخل از HQ- ۲ بود در دهه ۱۳۷۰ دنبال و در ادامه با خرید سامانه سام ۶ و بعد‌ها تور- ام ۱ کامل‌تر شد. اما در اوایل دهه ۱۳۸۰ گام‌های خاموش سپاه برای ساخت سامانه‌های بومی قدرتمند با توجه به راهبرد‌های عملیاتی سپاه مبنی بر تحرک بالا برداشته شد.

برای اولین بار در نشست خبری فرمانده وقت کل سپاه در اواخر شهریور ۱۳۹۱، نام سامانه پدافند هوایی رعد با برد ۵۰‌کیلومتر و ارتفاع هدف تا ۲۷‌کیلومتر مطرح شد. چند روز بعد این سامانه در رژه نیرو‌های مسلح در ۳۱ شهریور همان سال در معرض دید قرار گرفت. مشاهده رعد سبب تعجب کارشناسان خارجی شد، زیرا سامانه‌ای شبیه نمونه بوک- ام- ۲ روسی، اما با تفاوت‌های محسوس که نشان از طراحی داخلی داشت به نمایش درآمده بود. این سامانه قابلیت درگیری با یک هدف را داشت. سامانه رعد مجهز به سه موشک طائر- ۲ بود.

در سال‌های بعد یکی از گونه‌های سامانه پدافند هوایی رعد به نام رعد ۲ نیز با ردیاب الکترواپتیک که تا برد ۸۰‌کیلومتر را پوشش می‌داد، مشاهده شد. رعد ۲ با بهره‌گیری از سامانه‌های الکترواپتیکی با برد بلند، مستقر شده روی یک خودروی جدا از پرتابگر، امکان درگیری مؤثر با اهداف هوایی متنوع را در شرایط آب و هوایی مختلف و خصوصاً در شرایط وجود جنگ الکترونیک شدید دشمن داشت.

همچنین سامانه‌ای به نام رعد ۱ در نمایشگاه دستاورد‌های نیروی هوافضای سپاه در سال ۹۳ مشاهده شد. در رعد ۱ با حفظ موشک سامانه سام ۶، پرتابگر زرهی شنی‌دار قبلی با یک پرتابگر سوار بر کامیون تعویض شده و اتاق کاربران نیز در زیر پرتابگر جا داده شده است. با این تفاسیر، سامانه رعد ۱ از همان برد ۲۵‌کیلومتری سام ۶ برخوردار بوده، اما قابلیت‌های کاربردی آن با زیرسامانه‌های دیجیتال و نرم‌افزار‌های مدیریتی جدید به‌روز شده است. این سامانه برای درگیری با طیفی از اهداف مانند پهپادها، بالگرد‌ها و برخی هواپیما‌های رزمی سرنشین‌دار کاملاً کارآمد است.

در بهار سال ۹۳ و در نمایشگاه دستاورد‌های نیروی هوافضای سپاه که مورد بازدید مقام معظم رهبری و فرماندهی کل قوا قرار گرفت، سامانه سوم‌خرداد به عنوان نمونه جدید و پیشرفته‌تر سامانه رعد با قابلیت درگیری با چندین هدف به طور همزمان برای اولین بار به نمایش درآمد. در این سامانه چند خودروی حامل رادار و موشک به همراه چند خودروی صرفاً حامل موشک، به یک رادار جست‌وجو و مراقبت هوایی مانند بشیر متصل شده و جمعاً یک آتشبار سامانه سوم‌خرداد را تشکیل می‌دهند. این همان سامانه‌ای است که موفق به شکار پهپاد جاسوسی و فوق‌پیشرفته گلوبال هاوک آمریکایی در حدود پنج سال بعد شد.
سامانه طبس هم به عنوان نمونه‌ای ساده‌تر و ارزان‌قیمت‌تر از سوم‌خرداد با توانایی درگیری با یک هدف ساخته و ارائه شده است. این سامانه از انواع موشک‌های طائر ۲ بهره می‌برد. در طبس یک رادار صفحه تخت با مساحت قابل توجه روی خودرو با ظرفیت سه موشک (همانند سامانه سوم‌خرداد) مستقر شده است. ویژگی مهم استقرار پرتابگر و رادار روی یک خودرو که احتمالاً با تعداد دیگری خودروی مشابه، شبکه شده و یک آتشبار سامانه طبس را می‌سازند، پایداری بالاتر مجموعه در برابر اقدامات الکترونیکی دشمن و نیز امکان فاصله گرفتن خودرو‌های پرتابگر از رادار اصلی کشف و مراقبت و خودروی فرماندهی و کنترل سامانه است.

سوم‌خرداد چه ویژگی‌هایی دارد؟

همانطور که اشاره شد در اردیبهشت سال ۱۳۹۳ برای اولین بار سامانه سوم‌خرداد رونمایی شد. این سامانه مجهز به رادار آرایه فازی مستقر شده روی پرتابگر با هزارو ۷۰۰ المان است و توانایی هدایت همزمان هشت موشک به سمت چهار هدف مجزا را دارد. این برای اولین بار بود که یک سامانه ساخت داخل به توانایی درگیری همزمان با این تعداد هدف دست می‌یافت. هر خودروی این سامانه که دارای قابلیت تحرک خارج از جاده مطلوبی هم است، دارای سه موشک بوده که می‌تواند مجهز به رادار مستقل روی خودرو هم باشد. موشک این سامانه از نوع سوخت جامد با بالک کنترلی در انتهای بدنه بوده که به صورت مایل پرتاب می‌شود. بخش استقرار موشک‌ها در خودرو قابلیت چرخش در دو راستا را برای قرارگیری در مناسب‌ترین زاویه نسبت به هدف پیش از شلیک دارد.

در نمایشگاه مورد اشاره موشک‌های طائر ۲ ب و طائر ۲ س نیز مشاهده شدند که نشان از تنوع موشک‌های مورد استفاده در این سامانه داشت. در توضیحات مسئولان سپاه به فرمانده کل قوا در نمایشگاه مذکور اعلام شد که سامانه سوم‌خرداد در آینده به موشک‌هایی با برد ۱۰۰ و سپس ۲۰۰‌کیلومتر مجهز خواهد شد.
بعد‌ها برد موشکی این سامانه به ۷۵ و سپس به ۱۰۵‌کیلومتر با بهسازی موشک‌های طائر افزایش داده شد و همچنین موشک‌های دیگری مجهز به جست‌وجوگر‌های مختلف و نیز موشک هدایت دستوری (فرمانی) به این سامانه اضافه شد. به‌کارگیری این سامانه روی شناور دریایی شهید سیاوشی و شلیک موفق از روی آن نیز از جمله اتفاقات مهمی بود که برای سوم‌خرداد رقم خورد. این سامانه به همراه شناور پشتیبانی اقیانوس‌پیمای شهید رودکی هم مشاهده شد که بخشی از کار دفاع از آن را در برابر تهاجم هوایی بر عهده دارد.

 

وضعیت امروز سامانه سوم‌خرداد

آخرین نمونه موشک‌های طائر ۲ که در رزمایش‌های پدافند هوایی در سال ۱۳۹۶ مشاهده شده موشکی با برد اعلام شده ۱۰۵‌کیلومتر است. برخی منابع نام این موشک را هم نام سامانه اصلی یعنی سوم‌خرداد اعلام کرده‌اند که در شکار گلوبال هاوک آمریکایی هم از همین موشک استفاده شد.
در آخرین اطلاعات منتشرشده از سامانه سوم‌خرداد در فضای مجازی می‌توان دید یک گردان سامانه سوم‌خرداد به صورت کلی از رادار بشیر ۱۱۰ در نقش جست‌وجو و ردگیری به همراه چهار خودروی حامل موشک و رادار (تلار) تشکیل شده است که هر کدام از تلار‌ها نیز به دو خودروی پرتابگر فاقد رادار متصل هستند. در ساختار کوچک‌تر از گردان هم یک آتشبار سوم‌خرداد با یک خودروی تلار و دو پرتابگر دیگر قادر است همزمان با چهار هدف درگیر شود و دو موشک را به سمت هر یک از آن‌ها هدایت کند. از آنجا که به صورت پایه، هر گردان سوم‌خرداد شامل چهار آتشبار است، می‌توان گفت یک گردان سوم‌خرداد قادر به درگیری همزمان با ۱۶ هدف بوده و ۳۲ موشک را به سمت این اهداف هدایت می‌کند.

در سال ۱۳۹۹ تصویری از سامانه سوم‌خرداد مجهز به یک سامانه الکترواپتیکی منتشر شد که روی هر خودروی این سامانه نصب شده است. سوم‌خرداد با تجهیز به سامانه‌های الکترواپتیکی این قابلیت را به‌دست آورده است که به صورت غیرفعال یا پسیو نیز اهداف خود را ردگیری کند، این به آن معناست که این سامانه بدون آنکه امواج الکترومغناطیسی راداری از خود منتشر کند می‌تواند اهداف را شناسایی کند و بعد روی آن‌ها قفل تصویری انجام دهد، در نتیجه این عملکرد بدون انتشار امواج، امکان کشف فعالیت این سامانه تا پیش از شلیک موشک برای دشمن از طریق کشف و رصد سیگنالی وجود ندارد.

این قابلیت یعنی دشمن بدون آنکه مطلع باشد مورد رصد، پایش و حتی اصابت قرار می‌گیرد. عملکرد بدون انتشار امواج یا پسیو بودن همچنین موجب می‌شود اخلال روی این سامانه‌ها تقریباً غیرممکن شود.

لازم به ذکر است هواپیما‌های نظامی از سامانه‌های مختلفی مانند چف، فلر یا جنگ الکترونیک برای انحراف موشکی که به سمت آن شلیک شده است بهره می‌برند، اما در برابر موشک‌هایی که توسط سامانه‌های الکترواپتیکی چه مستقر روی زمین و چه مستقر روی خود موشک هدایت می‌شوند، عملاً بی‌دفاع هستند و توان اخلال روی این سامانه‌ها را ندارند. این سامانه‌ها همچنین با تجهیز به دوربین‌های تصویرساز حرارتی این امکان را پیدا می‌کنند تا در تاریکی شب و حتی شرایط نامساعد آب‌وهوایی هم به عملیات ادامه دهند. باید یادآور شد که بزرگ‌ترین مزیت تجهیز سامانه‌های پدافند هوایی از جمله سوم‌خرداد به تجهیزات الکترواپتیکی امکان رصد و رهگیری بهتر و مستقل انواع پرنده‌های پنهانکار راداری یا به اصطلاح رادارگریز است.

در ادامه روند توسعه سامانه سوم‌خرداد، سامانه موشکی دفاع هوایی برد کوتاه ۹ دی رونمایی شد. این سامانه از ترکیب موشک‌های جدید و پیشرفته ۹ دی با رادار و خودروی پرتابگر سامانه سوم‌خرداد ایجاد شده و وظیفه انهدام انواع اهداف معمولی مانند جنگنده، بالگرد و پهپاد را در کنار مأموریت تخصصی انهدام موشک‌های کروز سریع و بمب‌ها و موشک‌های رها شده از هواپیما‌های دشمن بر عهده دارد. موشک ۹ دی یک موشک پدافندی با برد ۳۰‌کیلومتر و ارتفاع ۱۰‌کیلومتر است که این قابلیت را به سامانه سوم‌خرداد می‌دهد تا با اهداف در برد کوتاه و ارتفاع پست درگیر شود.

در جدیدترین تحول سامانه سوم‌خرداد هم این سلاح ارزشمند طبق وعده داده شده به فرماندهی کل قوا با استفاده از یک موشک جدید که در قسمت پیشران (موتور) سوخت جامد قطر بیشتری نسبت به موشک‌های قبلی طائر دارد، برد درگیری موشکی این سامانه به ۲۰۰‌کیلومتر ارتقا پیدا کرده است. با توجه به ماهیت متحرک این سامانه، افزایش برد آن به ۲۰۰‌کیلومتر سبب بهبود چشمگیر شعاع خطر برای پرنده‌های دشمن شده که قصد استفاده از مهمات دورایستا علیه اهداف زمینی را دارند. سوم‌خرداد برد بلند همچون گونه قبلی سامانه از سه موشک روی هر پرتابگر استفاده می‌کند.

امروزه با گسترش این سامانه در نواحی مختلف کشور و تنوع موشکی ایجاد شده برای آن، سامانه سوم‌خرداد که به عنوان یک سلاح بومی در ابعاد مختلف و جزئیات کلیدی برای دشمنان کاملاً ناشناخته است، در کنار شبکه یکپارچه پدافند هوایی کشور در دفاع از آسمان ولایت شب و روز نمی‌شناسد و متخصصان شجاع پدید‌آورنده آن هم قطعاً در حال ارتقای آن برای عملکرد هرچه بهتر در آینده هستند.