فقر و فرسایش خاک، تهدیدی برای امنیت غذایی

عواملی، چون فرسایش، شوری، آلودگی، استفاده نادرست از سموم و کود‌های شیمیایی، کاهش مواد آلی و خشکسالی، خاک خطه خراسان رضوی را با تخریب و عدم حاصل‌خیزی روبه‌رو کرده است و از این رو برای حفظ این امانت نسل‌های آینده و البته تامین امنیت غذایی نسل حاضر باید به داد آن رسید.

اگر آب را به عنوان پدر و خاک را به عنوان مادر در نظر بگیریم، گیاه فرزند مشترک این ۲ است که نبود یا ضعف هر یک از این ۲ والد، در کیفیت و غنای فرزند تاثیرگذار است.

خاک، پیکره‌ای طبیعی و پویاست که بر اثر فرایند‌ها و عوامل خاکساز تشکیل شده و دربرگیرنده مواد معدنی و آلی است که پوسته خارجی زمین را می‌پوشاند و گیاهان قادر به روییدن در آن هستند.

خاک به عنوان منبع طبیعی، سرمایه ملی و بستر حیات، نقش اساسی در استقرار و رشد جوامع بشری و نیز سایر مخلوقات دارد و در واقع بخشی از زنجیره غذایی انسان و سایر حیوانات از خاک است، به همین دلیل، هرگونه آلودگی موجود در خاک می‌تواند در زنجیره غذایی، به سطوح بالاتر انتقال یافته و در نهایت به انسان انتقال یافته و بر هستی او اثر بگذارد.

گرچه خاک از منابع تجدیدپذیر به شمار می‌رود، اما براساس بررسی‌های صورت گرفته تشکیل هر سانتیمتر خاک در شرایط مختلف آب و هوایی بین ۱۰۰ تا ۱۰ هزار سال طول می‌کشد.

در بیان اهمیت و جایگاه خاک در زیست انسان همین بس که بیش از ۹۵ درصد نیاز‌های غذایی انسان از طریق خاک تامین می‌شود و این عنصر تامین کننده ۷۰ درصد مایحتاح و ابزار زندگی انسان است.

هرگونه آلودگی در خاک می‌تواند در طی زنجیره غذایی، به سطوح بالاتر انتقال یافته و در نهایت در انسان تمرکز یابد. خاک و کیفیت آن دارای طبقه بندی مختلفی است و در سطوح خیلی فقیر، فقیر، ضعیف، به نسبت ضعیف، متوسط، خوب و خاک خیلی حاصل‌خیز قابل دسته‌بندی است که بر اساس بررسی‌ها تنها ۱۰ درصد خاک ایران در خوشبینانه‌ترین حالت، جزو دسته "خیلی حاصل‌خیز" جای می‌گیرد.

احیا و تجدیدپذیری خاک آنقدر گران و پرهزینه است که توجیه اقتصادی ندارد و انتقال آن نیز با توجه به اینکه هر هکتار خاک معادل چهار میلیون و ۸۰۰ هزار کیلوگرم وزن دارد، شدنی و قابل انجام نیست و تنها می‌توان گفت خاک و تمامیت آن امانتی در دست ماست که باید بی‌کم و کاست به نسل‌های آینده تحویل دهیم.

کارشناسان بر این اعتقادند که اگر استفاده از خاک بر اساس شناسایی استعداد و قدرت تولیدی آن و مبتنی بر رعایت اصول صحیح و علمی باشد، به هدر نمی‌رود و بر عکس ارتکاب هرگونه اشتباه در بهره‌برداری از آن موجب وارد آمدن خسارات جبران ناپذیر می‌گردد و خاکی که برای تشکیل آن قرن‌ها زمان صرف شده در مدت بسیار کوتاهی از بین می‌رود.

براساس نظر محققان در شرایط معمولی حدود ۳۰۰ سال طول می‌کشد تا ۲۵ میلیمتر خاک سطحی تشکیل شود، بنابراین ارزش و اهمیت خاک بسیار زیاد، چون تشکیل آن قرن‌ها زمان برده است.

انسان برای تأمین نیازمندی‌های گوناگون و فراوان خود، مجبور است از یک طرف با استعمال کود شیمیایی زیاد، آبیاری فراوان، مصرف سموم حشره‌کش، استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی و دیگر امکانات و وسایل، بهره‌وری در واحد سطح زیر کشت را افزایش دهد و از طرف دیگر با آماده سازی دامنه کوه‌ها و تبدیل مراتع و زمین‌های جنگلی به زمین‌های زراعی، ارتفاعات و زمین‌های بایر و کویری را به زیر کشت ببرد تا از این راه بر سطح زمین‌های زراعی خود بیفزاید.

اما در چنین شرایطی جنبه دردناک بهره وری از خاک این است که محصول را کشت و برداشت کنیم، اما در جریان تمام برداشت‌ها از مواد معدنی موجود در خاک، این مواد را جایگزین نکرده و در مصرف کود‌ها و مواد آلی مورد نیاز خساست به خرج دهیم. علاوه بر این خشکسالی هم عامل نابودی خاک و از بین رفتن قوه باروری خاک است.

پژوهشگران می‌گویند حاصلخیزی زمین، از موقعی که مورد بهره‌برداری انسان قرار گرفته بر اثر عدم توجه و اقدامات نامناسب، کاهش یافته است. پژوهشگران می‌گویند شواهد نشان می‌دهد، حاصلخیزی زمین، از موقعی که مورد بهره‌برداری انسان قرار گرفته بر اثر عدم توجه و اقدامات نامناسب، کاهش یافته است.

کشاورزی در یک هکتار زمین، تامین کننده ۷.۵ تن غذا در هر سال است و این به معنای اهمیت و ارزش هر وجب خاک حاصل‌خیز ایران و ضرورت حفاظت از آن است.

آمار‌ها نشان می‌دهد ۱۹ میلیون هکتار از مجموع مساحت ۱۶۵ میلیون هکتاری ایران به زمین‌های کشاورزی اختصاص دارد که از این میزان زمین کشاورزی نیز سالانه تنها ۱۵ میلیون هکتار به زیر کشت انواع محصولات می‌رود.

بخش کشاورزی خراسان رضوی نیز به عنوان یکی از بزرگترین و مهمترین تولیدکنندگان محصولات کشاورزی کشور با برخورداری از ظرفیت‌ها و توانمندی‌های وسیع حدود یک میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار کشتزار انواع محصولات زراعی و باغی و بیش از ۱۴ میلیون واحد دامی دارد.

حوزه کشاورزی این استان در مجموع با تولید بیش از هفت میلیون تن انواع محصولات زراعی، باغی، دامی و آبزی به ارزش ناخالص اقتصادی بیش از ۳۳۰ هزار میلیارد ریال، جایگاه تعیین کننده‌ای در اقتصاد ملی و استانی داشته و نقش مهمی در تامین نیاز‌های حیاتی جامعه، امنیت غذایی، تامین مواد اولیه مورد نیاز صنایع و ایجاد اشتغال ایفا کرده است.

پیمان کشاورز عضو هیات علمی بخش تحقیقات خاک و آب مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی با بیان اینکه مصرف کود‌های کشاورزی ضرورتی برای حفظ توانایی حاصل‌خیزی در خاک است، گفت: میانگین مصرف کود در کشور ۹۸ کیلوگرم در هکتار است، در حالی‌که میانگین مصرف کود در دنیا ۲۰۰ کیلوگرم در هر هکتار است، بنابراین کشور ما به طور کلی نسبت به کشور‌های پیشرفته کود کمتری مصرف می‌کند.

تصوری اشتباه که در جامعه وجود دارد، این است که مصرف کود فراوان محصولات را آلوده می‌کند، در صورتی که این واقعیت ندارد و رعایت اصول مصرف کود به هیچ وجه به گیاه آسیبی نمی‌رساند.

او افزود: براساس تصوری اشتباه، که در عموم جامعه وجود دارد، مصرف کود فراوان محصولات را آلوده می‌کند، در صورتی که این واقعیت ندارد و رعایت اصول مصرف کود به هیچ وجه به گیاه آسیبی نمی‌رساند.

میانگین مصرف کود در کشور ۹۸ کیلوگرم در هکتار است، در حالی‌که میانگین مصرف کود در دنیا ۲۰۰ کیلوگرم در هر هکتار است، بنابراین کشور ما به طور کلی نسبت به کشور‌های پیشرفته کمتر مصرف دارد.

عضو هیات علمی بخش تحقیقات خاک و آب مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی مصرف کود و سم را ۲ مقوله جدا و متفاوت از هم دانست و ادامه داد: کود‌های کشاورزی برای دریافت مجوز ساخت باید چرخه مشخصی را در موسسه تحقیقات آب و خاک طی کنند.

کشاورز بیان کرد: در تولید کلیه محصولات کودی در شرکت‌های مختلف، باید استاندارد‌های تولید رعایت شود و هرگونه تخلف در این زمینه پیامد‌های خود را دارد.

شوری آفت نیمی از کشتزار‌های خراسان رضوی

او با بیان اینکه اقلیم خراسان رضوی خشک و نیمه‌خشک است، تصریح کرد: فقر مواد آلی متاثر از نوع اقلیم است و به طور کلی در خاک کشور ما فقر عناصر غذایی به صورت ذاتی وجود دارد و برخی استان‌ها در این زمینه دچار شدت کمبود هستند.

عضو هیات علمی بخش تحقیقات خاک و آب مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی و منابع طبیعی خراسان رضوی تاکید کرد: ۳۵ درصد خاک‌های استان با میزان پتاسیم زیر حد معمول، ۳۰ درصد با فسفر زیر حد معمول و ۷۰ درصد خاک‌های ما با کمبود روی و آهن به شکل جدی مواجه هستند.

کشاورز اظهار کرد: شوری و سدیمی بودن خاک از چالش‌های مهم کشتزار‌های خراسان رضوی است که نیمی از زمین‌های کشاورزی استان به درجات مختلف متاثر از شوری هستند.

۳۵ درصد خاک‌های استان خراسان رضوی با میزان پتاسیم زیر حد نرمال، ۳۰ درصد با فسفر زیر حد نرمال و ۷۰ درصد نیز با کمبود جدی روی و آهن مواجه هستند.

او افزود: توسعه علم و دانش در عرصه کشاورزی از ضرورت‌های دنیای امروز است و متاسفانه اغلب کشاورزان به دلیل خرده مالک بودن و یا سطح سواد پایین، علاقه و گرایشی به بهره گیری از شیوه‌های علمی و نوین در کشت و کار خود ندارند.

سهم ۱۰ درصدی کود‌های کشاورزی در هزینه تولید

غلامحسین ساربان معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی گفت: هم‌اکنون با حمایت دولت و توزیع کود یارانه‌ای بین کشاورزان این استان، سهم هزینه کود از مجموع هزینه‌های تولید در بخش کشاورزی به میزان ۳۰ درصد کاهش یافته است.

او افزود: توزیع کود‌هایی مانند ازته، فسفاته و پتاسه موجب شده است تا هزینه کشاورزان در زمینه کود از ۴۰ به ۱۰ درصد کاهش یابد که این موضوع در راستای حمایت از کشاورزان و تولید در حوزه امنیت غذایی است.

معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی ادامه داد: گیاه برای رشد به حداقل ۱۶ کود نیاز دارد که مهمترین کود‌هایی که مورد نیاز برای رشد محصولات کشاورزی است از طریق شرکت خدمات حمایتی کشاورزی استان در اختیار کشاورزان قرار می‌گیرد.

ساربان بیان کرد: ۵۵ درصد توفیقات حوزه کشاورزی استان در زمینه اقدامات به‌نژادی و ۴۵ درصد به اقدامات به‌زراعی مربوط است، بنابراین برای افزایش بهره‌وری باید فرهنگ استفاده صحیح از کود و به میزان لازم برای تامین نیاز خاک را در بین کشاورزان جا انداخت.

او تصریح کرد: سال گذشته ۲۲۱ هزار تن انواع کود‌های فسفاته، ازته و پتاسه در بین کشاورزان استان خراسان رضوی توزیع شده است.

معاون بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی خراسان رضوی با اشاره به خسارت ۳۰ هزار میلیارد تومانی در حوزه کشاورزی خراسان رضوی طی سال زراعی جدید تاکید کرد: متاسفانه فشار شدیدی بر روی کشاورزان استان است و معتقدیم حمایت از این قشر در حقیقت حمایت و تضمین امنیت غذایی محسوب می‌شود.

ساربان با بیان اینکه ۳.۵ میلیون هکتار از گستره ۱۱ میلیون هکتاری استان دارای استعداد کشاورزی است که اکنون چیزی بیش از یک میلیون هکتار از این میزان زیر کشت است.

او افزود: از مجموع یک میلیون و ۴۷۰ هزار هکتار کشتزار‌های در اختیار کشاورزان استان ۷۲ درصد زیر کشت آبی و ۲۸ درصد زیر کشت دیم است.

سهمیه ۱۹۹ هزار تنی کود برای خراسان رضوی

عطایی مدیر شرکت خدمات حمایتی کشاورزی استان خراسان رضوی گفت: سهمیه امسال توزیع کود برای کشاورزان استان ۱۹۹ هزار تن تعیین شده است که تاکنون به صورت میانگین ۱۷ درصد این میزان توزیع شده است.

او افزود: با برپایی همایش و دوره‌هایی در راستای تعیین سبد کودی برای هر کشاورز و ارائه توصیه‌های لازم به آنان تلاش می‌شود.

مدیر شرکت خدمات حمایتی کشاورزی استان خراسان رضوی ادامه داد: از ابتدای امسال تا کنون ۲۱ درصد سهمیه کود ازته، ۱۴ درصد کود فسفاته و ۱۶ درصد کود پتاسه در بین کشاورزان متقاضی توزیع شده است.

عطایی بیان کرد: هم اکنون ۱۷۸ کارگزار در استان داریم که در خط مقدم ارتباط و راهنمایی کشاورزان قرار دارند.

منبع: ایرنا