فرونشست از پدیده‌های منفی جغرافیایی است که به طور دقیق‌تر به فروریزش و یا نشست سطح زمین گفته می‌شود و ممکن است در اثر فرآیند‌های طبیعی و یا انسانی رخ دهد. فرونشست زمین به‌عنوان یکی از آثار ناخوشایند کسری و تهی شده آبخوان‌ها گریبان گیر بسیاری از کشور‌های جهان شده است. با افزایش فعالیت‌های انسانی و تشدید میزان برداشت از منابع آب زیرزمینی، وقوع این پدیده در دهه‌های اخیر به طور جهانی و همینطور در ایران هم افزایش داشته که نگرانی‌هایی را ایجاد کرده است و دولت‌ها با برنامه‌های خود سعی در کاهش اثرات این بحران دارند. 

امروزه کشور‌های بسیاری در جهان با پدیده فرونشست زمین درگیر هستند و با توجه به هشدار‌هایی که پیرامون عواقب این پدیده جغرافیایی از سوی متخصصان مطرح می‌شود، هر یک به نوعی تلاش می‌کنند تا ضمن مطالعه دقیق آثار و پیامد‌های آن نسبت به مقابله با آن اقدام کنند.

گزارشی که پیشتر از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس منتشر شده بود متذکر می‌شود که به‌طور خاص در ایران تقریباً برای تمام استان‌ها مقادیری از نرخ فرونشست گزارش شده و جزئیات آن نشان می‌دهد افزایش بهره‌برداری از آب‌های زیرزمینی و افزایش کسری تجمعی آبخوان‌ها در سال‌های اخیر، باعث شده مقدار فرونشست زمین در بسیاری از نقاط کشور رو به افزایش باشد.

بنابر این گزارش، در حال حاضر بیش از ۱۵۰ کشور جهان با مشکل فرونشست زمین رو به رو هستند. در ایران نیز بر اساس اطلاعات داده شده از ۶۰۹ دشت مطالعاتی کشور، ۴۲۰ دشت به عنوان منطقه ممنوعه و ممنوعه بحرانی شناخته می‌شوند که در این بین نیز ۱۳۴ دشت ممنوعه بحرانی با فرونشست شدید رو به رو هستند.

همانطور که گفته شد، برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی از طریق چاه ها، فارغ از مجاز یا غیر مجاز بودن آن ها، در تشدید فرونشست تاثیرگذار بوده است. در کنار روش‌هایی مانند تغذیه مصنوعی آبخوان ها، مدیریت چاه‌های آب و میزان آب برداشتی از آنها، از اقدامات موثر در جلوگیری از فرونشست خواهد بود.

گزارش‌های آماری شرکت مدیریت منابع آب نشان می‌دهد از ۸۰۰ هزار حلقه چاهی که در کشور وجود دارد و سالانه ۴۵ میلیارد مترمکعب آب را از منابع آب زیرزمینی برداشت می‌کنند، ۴۵ درصد بدون پروانه بهره برداری و ۵۵ درصد دارای مجوز هستند. علیرغم اینکه تعداد چاه‌های غیرمجاز هم قابل توجه است و طبق قانون باید آن‌ها را مسدود کرد، اما طبق بررسی‌ها اضافه برداشت‌ها بیشتر از طریق چاه‌های دارای پروانه صورت می‌گیرد.

اقدامات وسیع وزارت نیرو در کنترل برداشت چاه های کشاورزی

موردی که آقای محمد جوانبخت معاون وزیر نیرو در امور آب در جمع خبرنگاران در خصوص مدیریت برداشت چاه‌های کشاورزی گفت: امروز به دلیل برداشت‌های بی‌رویه از چاه‌های آب کشاورزی با تشدید پدیده فرونشست زمین روبرو شده‌ایم؛ این امر به عنوان به صدا درآمدن زنگ خطر فاجعه تمدنی به شمار می‌رود. چگونه می‌توان از منطقه‌ای که در شرایط خشکسالی قرار دارد انتظار برداشت همان میزان آب را داشت که در شرایط نرمال نیز به همان میزان آب برداشت می‌شود. امسال وزارت نیرو بر اساس تکلیف قانونی، اقدامات وسیعی را در راستای کنترل برداشت آب از چاه‌های کشاورزی با نصب کنتور‌های برقی بر روی این چاه‌ها آغاز خواهد کرد.

آقای نعمت الله کریمی، عضو هیئت علمی موسسه تحقیقات آب نیز می‌گوید: فرونشست چند سالی است که در ایران اتفاق میفتد و به این دلیل که پدیده‌ای خزنده و پیش رونده‌ای است، یا در بسیاری از موارد از آن‌ها اطلاعی نداریم یا اگر هم اطلاعی وجود دارد، بعد از فرونشست متوجه آن می‌شویم. این پدیده تنها مربوط به کشور ما نیست و تقریبا بیش از ۱۵۰ شهر بزرگ در دنیا درگیر آن هستند. در کشور ما نیز می‌توان گفت به غیر از استان‌های شمالی تحت تاثیر فرونشست قرار گرفتند.

او ادامه داد: در موسسه تحقیقات آب داده‌ها و اطلاعات مربوط به فرو نشست از طریق تصاویر ماهواره‌ای جمع آوری می‌شود و در اختیار تصمیم گیرندگان قرار می‌گیرد. اخیرا سامانه‌ای به نام پایش فرونشست دشت‌های کشور، برای این موضوع طراحی شده و امکان رصد مناطق مختلف و روند تغییرات آن در چند سال گذشته قابل رصد است. در استان تهران نرخ فرونشست‌های ما رو به کاهش است که به ظاهر اتفاق خوبی است، اما در واقع کاهشی در مصارف ما اتفاق نیفتاده و به عبارتی آبخوان مورد نظر نفوذ پذیری خود را از دست داده و دیگر جایی برای فرونشست وجود ندارد.

کنتور های هوشمند به تنهایی گره گشای مشکل فرونشست ها نیست

کریمی می‌گوید: عوامل مختلفی در فرونشست تاثیرگذار هستند، اما در کشور ما عمده علت آن به دلیل اضافه برداشت‌هایی است که از سفره‌های آب زیرزمینی رخ می‌دهد. ما چیزی در حدود ۹۰ درصد آب تجدیدپذیر کشور را در بخش کشاورزی مصرف می‌کنیم و در زمانی که بارندگی کاهش پیدا می کند، کشاورز‌ها ناچار هستند کاهش ناشی از آب سطحی را از طریق آب‌های زیرزمینی تامین کنند. به طور ساده‌تر میزان برداشت از سفره‌های آب زمینی برای کشاورزی ارتباط مستقیمی با افزایش فرونشست دارد.

او بیان کرد: برای کنترل میزان برداشت اقدامات خوبی انجام شده که می‌تواند بسیار مفید باشد، اما به تنهایی نمی‌تواند مانع وقوع فرونشست و کاهش نرخ آن شود. نکته مهمی که باید در نظر بگیریم این است که باید به سمتی برویم که در هر آبخوان متناسب با آب تجدیدپذیر آن به سراغ کشاورزی برویم. وقتی به سمت محصولاتی که مصرف آب زیادی دارند، حتی با وجود کنتور هوشمند، کشاورز مجبور است نیاز خود را از منابع آب زیرزمینی تامین کند؛ بنابراین تا وقتی این نیاز وجود داشته باشد فرو نشست هم اتفاق خواهد افتاد؛ بنابراین در کنار اقداماتی مانند رصد میزان برداشت از طریق کنتور‌های هوشمند حتما باید به سمت تغییر الگوی کشت برویم.