معاون آبخیزداری، امور مراتع و بیابان سازمان جنگل ها، مراتع و آبخیزداری کشور می‌گوید: طرح آبخیزداری تاکنون فقط درحدود ۲۰ درصد اراضی سیل خیز کشور عملیاتی شده و قانون برنامه ششم توسعه دراین مورد نیز، اجرا نشده است.

پرویز گرشاسبی اعلام کرده ۳ هزار و ۵۰۰ سیل در ۲۰ سال اخیر، در کشور رخ داده و خسارت هر سیل نیز طبق قیمت‌های سال ۱۳۹۸، بیش از ۴۰ میلیارد تومان بوده است؛ بنابراین مجموع کل خسارت‌های ناشی از سیل، بیش از ۱۴۰ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود. این عدد معادل ۳ و نیم برابر یارانه نقدی در یک سال و بیش از ۱۰ درصد کل بودجه کشور در سال ۱۴۰۰ است.

بودجه ناچیز قزوین برای اجرای طرح‌های آبخیزداری

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قزوین می‌گوید: بودجه سالیانه استان برای اجرای طرح‌های آبخیزداری فقط ۶۱۰ میلیون تومان است که این رقم باید افزایش یابد.

محسن قاسم زاده می‌افزاید: ۳۰ میلیارد تومان ازاعتبارات ملی برای آبخیزداری سال گذشته به استان اختصاص یافت که موجب سرعت اجرای طرح‌های آبخیزداری در استان شد.

قاسم زاده اضافه کرد: ما با ایجاد سازه‌های تأخیری در مناطق بالادست، آب را ذخیره می‌کنیم تا قنات‌ها پر آب شوند و هم از ریزش رسوبات به مناطق پایین دست جلوگیری شود.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قزوین می‌گوید: ساخت سد‌ها پیامد‌هایی دارد که با آبخیزداری باید از چالش‌های آن پیشگیری کرد تا شاهد انباشت رسوبات در پشت سد‌ها نباشیم که در این راستا آمادگی داریم با همکاری شرکت آب منطقه‌ای برای اجرای طرح آبخیزداری از جمله در سد نهب اقدام لازم صورت گیرد.

او می‌افزاید: ۱۳۰ میلیارد تومان اعتبار امسال برای اجرای طرح برای آبخیزداری استان اختصاص داده شده که می‌توانیم بخشی از این طرح‌ها را عملیاتی کنیم.

به گفته قاسم زاده تمرکز طرح‌های آبخیزداری در استان قزوین بر کنترل سیلاب و ذخیره آب‌های زیرزمینی و جلوگیری از فرسایش خاک است که به صیانت از منابع آب و خاک کمک می‌کند.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان قزوین احداث بند‌های ملاتی، خشکه چینی و سنگ توری (گاویونی) در حوزه‌های آبخیز شهرستان‌های مختلف به ویژه قزوین، تاکستان و آوج را از جمله مهمترین طرح‌های آبخیزداری اجرا شده در استان ذکر می‌کند.

قاسم زاده با بیان اینکه طی سه سال، اعتبارات طرح‌های آبخیزداری از محل صندوق توسعه ملی تامین شده است، می‌گوید: این مهم موجب تقویت اعتبارات و افزایش تعداد طرح‌های آبخیزداری در استان به ۱۱ حوزه آبخیز منجر شده است.

آبخیزداری، اصلی‌ترین مانع برای سیلاب

طبق اطلاعات سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری، ۱۲۵ میلیون هکتار از اراضی کشور در معرض سیل قراردارد و حدود ۶۰ میلیون نفر در این مناطق سیل خیز زندگی می‌کنند.

آب‌های بی مقصد، سیل‌های پردردسر

گرچه بارش باران برای جلوگیری از خشکسالی و تأمین آب بسیار حائز اهمیت است و باریدنش جوانه‌های امید را در دل مردم زنده می‌کند، اما رگباری بودن بارش‌ها و نبود سازه‌های آیخیزداری و آبخوان داری سبب به هدر رفتن آب و گاهی نیز به راه افتادن سیل و خسارت می‌شود.

اگرچه سیل، حادثه مخربی است که با توجه به شرایط اقلیمی کشور ایران و از جمله استان قزوین هر چند سال یک بار تلفات وخسارت هنگفتی برجا می‌گذارد، اما با اجرای برنامه‌های پیشگیرانه و ایجاد زیرساخت‌های لازم می‌توان آن را به فرصتی برای توسعه تبدیل کرد.

سیل یک پدیده طبیعی است که در هنگام بروز مانند هر بلای طبیعی دیگری دارای آثار تخریبی غیر قابل اجتناب است.

براساس جغرافیای طبیعی کشورمان و میزان حادثه خیزی برخی مناطق آن در بعضی موارد اثرات سوء ناشی از وقوع سیل کمتر از زلزله نبوده و پیشگیری نکردن از وقوع آن می‌تواند خسارات جانی و مالی جبران ناپذیری را بر جای گذارد.

کارشناسان معتقدند: پدیده سیل با وجود همه پیچیدگی هایش قابل بررسی و مطالعه است و می‌توان در مسیر مهار و کاهش خسارات آن و حتی بهره‌برداری اقتصادی از این پدیده راه‌حل‌های مناسبی جست و جو کرد.

تابستان پارسال بود که در اوج گرمای چِله تابستان در استان قزوین سیلاب جاری شد. در شهرستان آوج و بخش الموت شرقی خسارات زیادی برجای گذاشت بطوریکه ۷ نفر از هموطنانمان جان خود را ازدست دادند. سیل اخیر در آوج و الموت در یک صد سال اخیر بی سابقه بود.

مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان قزوین می‌گوید: بارش‌های سال گذشته درمناطق آوج و الموت در ۱۰۰ سال اخیر بی سابقه بوده و دوره بازگشت ۱۰ هزار ساله دارد.

بارش بیش از ۴۵ میلیمتر باران در مدت زمانی کمتر از ۴۰ دقیقه بی سابقه بود و حجم زیادی از خاک و رسوبات را به همراه داشت و موجب شکسته شدن بند آبخیزداری و تخلیه ناگهانی رسوبات شد و خسارت زیادی وارد کرد.

یدالله ملکی می‌افزاید: شدت بارش‌ها در یک فصل نامناسب زیاد بود و به علت فقر پوشش گیاهی منطقه نتوانست سیلاب را مانع شود و خسارت سنگینی به باغات آوج و بخش‌های الموت شرقی و غربی وارد شد.

ضرورت اجرای طرح‌های آبخیزداری

مدیرکل منابع طبیعی استان قزوین می‌گوید: طرح‌های آبخیزداری در مناطق مختلف استان در جلوگیری از آسیب جدی هنگام بارندگی‌های شدید و وقوع سیل نقش مهمی را ایفا می‌کند و از این رو اجرا شدن آن‌ها ضروری است.

محسن قاسم زاده می‌افزاید: افزایش توجه به طرح‌های آبخیزداری در عرصه‌های منابع طبیعی در چهار سال اخیر و تخصیص بیش از ۵۰۰ میلیارد ریال اعتبار برای اجرای این طرح‌ها در استان سبب شده که علاوه بر حفظ منابع طبیعی، از بروز خسارت به مردم در اثر وقوع سیلاب‌های متعدد نیز کاسته شود.

قاسم زاده اضافه می‌کند: سیل‌های رخ داده در استان قزوین طی چند سال اخیر نشان می‌دهد که سیلاب در مناطق آوج و الموت با توجه به توپوگرافی این نقاط، بالقوه ساکنان مناطق مختلف بویژه روستا‌ها را تهدید و هر سال بخش مهمی از زیرساخت‌های منطقه بویژه در حوزه راه را، وقوع سیل‌ها آسیب جدی وارد می‌کند.

او می‌گوید: اجرا نشدن طرح‌های آبخیزداری در این مناطق یکی از دلایل اصلی است که با بارندگی‌های شدید و طغیانی شدن رودخانه‌ها هر سال خسارت‌های سنگینی وارد می‌شود.

به گفته قاسم زاده در سنوات اخیر و با اعتبارت ابلاغ شده از محل صندوق توسعه ملی که با دستور مقام معظم رهبری صورت پذیرفت کارشناسان این اداره کل ضمن مطالعه مناطق مستعد اجرای پروژه‌های آبخیز، بر روند اجرای پروژه‌ها نیز نظارت دقیق دارند، به گونه‌ای که در سیل گذشته الموت و آوج کمترین خسارت به سازه‌های احداث شده وارد شد.

قاسم زاده می‌گوید: این میزان افزایش اجرای طرح‌های آبخیزداری بیانگر نگاه ویژه به پیشگیری از بحران و حفظ منابع طبیعی و زیر ساخت‌های روستایی در مقابل سیلاب است.

طبیعت و انسان در وقوع سیل دخیل اند

وقوع سیلاب به دلایل طبیعی و انسانی از جمله فقر پوشش گیاهی، کافی نبودن لایروبی رودخانه‌ها و همچنین تغییر مسیر و رعایت نکردن حریم رودخانه‌ها امری بدیهی است و خسارت‌های ناشی از آن نیز دور از انتظار نیست.

رفع تصرف، راهکاری برای کاهش خسارات سیل

مدیر عامل شرکت آب منطقه‌ای قزوین می‌گوید: لایروبی و رفع تصرف برخی از قسمت‌های رودخانه‌ها و حریم آن‌ها برای کاهش خسارت‌های سیلاب انجام می‌شود.

سیل را چگونه کنترل کنیم؟

همه ساله در فصولی از سال به ویژه فصل بهار بارش‌های رگباری، روان آب‌ها و سیل‌های را به راه می‌اندازند که خسارات ناشی از آن بخش‌های مختلفی را درگیر و عده زیادی را متضرر می‌کند.

اما این سیلاب‌ها را می‌توان کنترل کرد و با برنامه‌های به موقع و کارشناسی شده به نحوی عمل کرد که میزان خسارات نیز کاهش یابد.

لایروبی رودخانه ها، رفع تصرف اراضی حاشیه آن ها، ساخت بندخاکی و سد در مناطقی که احتمال سیل وجود دارد و ساخت سازه‌های آبخیزداری از جمله راهکار‌هایی است که برای جلوگیری و یا به حداقل رساندن وقوع سیل می‌توان به کار بست.

این امر می‌طلبد که بودجه لایروبی و ساخت بند‌های خاکی و سد‌ها نیز افزایش یابد؛ لذا صرف هزینه برای جلوگیری از خسارت‌های سیل نوعی سرمایه گذاری به حساب می‌آید که می‌تواند تأسیسات و زیرساخت‌های مهم استان در حوزه‌های مختلف را از گزند خسارت حفظ کند. البته اجرای این طرح‌ها به همکاری و همراهی آحاد مردم نیاز دارد.

معجزه آبخیزداری
راه حل مقابله با وقوع سیل‌های مخرب چیست؟ در پاسخ به این سوال که منشا وقوع سیل‌های مخرب چیست؟ کارشناسان متفق القول معتقدند: «منشأ سیل بر اثر فشار و استفاده بی رویه بر منابع طبیعی تجدیدپذیر است که بیشتر این زیست بوم‌ها به صورت زیست بوم‌های شکننده بوده که حتی دخالت مختصر بشر نیز سبب ایجاد سیر قهقرایی در آن‌ها شده و آن‌ها به سوی زیست بوم‌های ناپایدار سوق می‌دهد.

با عنایت به اینکه سطح وسیعی از کشور را مراتع خشک و نیمه خشک تشکیل می‌دهد. با این وجود بهره برداری نامناسب و بیش از حد از منابع طبیعی سبب به هم خوردن تعادل بوم شناسی زیست بوم‌های مرتع و بیابان شده که حاصل آن کاهش عمر مفید سدها، افزایش آمار سیل، از بین رفتن پوشش گیاهی و بیابانی شدن اراضی، تشدید خشکسالی، رانش زمین و فرسایش خاک شده است.

به علت نبود یک الگوی مناسب در بهره برداری از عرصه‌های طبیعی، توان این عرصه‌ها روز به روز در حال کاهش بوده و خسارت‌های ناشی از آن‌ها در حال افزایش است.

تعرض به حریم رودخانه و و اشغال بستر آن نیز از یکی از عواملی است اقای ملکی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای استان در این باره می‌گوید: «به عنوان مثال سیلی که چند سال گذشته در شیراز به علت تعرض به حریم مسیل و رودخانه و اشغال بستر رودخانه برای جاده سازی به وجود آمد را نباید فراموش کنیم، سیلی که علاوه بر خسارت‌های مالی زیاد، متأسفانه خسارت‌های جانی نیز به همراه داشت؛ لذا باید دخالت‌های نابجا در طبیعت و منابع طبیعی را کم کنیم.»

«راه حل این معضل، تغییر نگرش مدیران و سیاستگذاران از سمت راهبرد درمان به سمت راهبرد پیشگیری، و مدیریت جامع آبخیزداری است. بی شک اصلاح ساختار‌های کشاورزی و منابع طبیعی برای کاهش خسارات ناشی از رخداد‌های طبیعی بسیار کمتر و منطقی‌تر از هزینه‌هایی است که باید برای جبران خسارات محتمل شود.»

وقوع سیل نه تنها سبب بروز خسارت‌های فراوان به امکانات، تاسیسات و جان افراد می‌شود، بلکه سبب از بین رفتن کشاورزی، یعنی آب و خاک نیز می‌شود. به همین سبب مهار و بهره برداری از سیل یکی از سیاست‌های اصلی آبخیزداری در کشور باید باشد.

ماهیت طرح‌های آبخیزداری به گونه‌ای است که از یک سو با تاکید بر حفظ و توسعه اراضی منابع طبیعی اثر یکی از عوامل بروز سیل را کاهش می‌دهد، و از سوی دیگر با سیاست بهره برداری از سیل، انگیزه بهره برداران را در روش‌های مهار سیلاب ترغیب می‌کند.

از همین جهت می‌باشد که از آبخیزداری به عنوان معجزه یاد می‌شود. چرا که بگفته کارشناسان امر می‌تواند ۷۰ درصد خسارت‌های سیل را کاهش داده و آب‌های روانی که از دسترس خارج می‌شود را مدیریت کند.

سخن پایانی

طبق گفته‌های پژوهشگران در شرایطی که بیشتر مناطق کشورمان به علت تخریب بیش ازحد منابع طبیعی با بحران مواجه شده و ادامه این روند می‌تواند کشور ما را با مشکلات بسیاری مانند سیل‌های مخرب، کم آبی، طوفان، شن‌های روان، آلودگی محیط زیست، خشکسالی و قحطی رو به رو کند، بهترین راه مقابله با این مخاطرات و جلوگیری از تخریب بسیاری از زیرساخت‌ها و عرصه‌های طبیعی و همچنین آواره شدن مردم بخاطر سیل، آبخیزداری و اعمال مدیریت جامع حوزه آبخیز در کشور است. مساله‌ای که عزم جدی هر سه قوه را می‌طلبد.

یادآور می‌شود: منابع طبیعی استان قزوین شامل ۸۵۰ هزار هکتار مرتع، ۲۸ هزار هکتار جنگل و ۲۹ هزار هکتار بیابان است که ۶۰ درصد مساحت قزوین را تشکیل می‌دهد.