نقش مهم رودخانه‌ها درزندگی انسان‌ها بر کسی پوشیده نیست، رودخانه‌ها علاوه بر شرب و کشاورزی، زهکشی اراضی حوضه و تنظیم عمق آب زیرسطحی، جمع آوری و هدایت آب سطحی به خارج از حوضه در تغذیه آبخوان‌های زیرزمینی هم اهمیت دارند.

سهم ۲ درصدی گلستان از رودخانه‌های کشور

در ایران مجموعا ۱۴۶ هزار کیلومتر رودخانه جریان دارد که ۲ درصد آن سهم استان گلستان است که با حدود بیش از ۳ هزار کیلومتر در ۴۵ رشته جریان دارند، از مجموع رودخانه‌های احصا شده در استان، ۶۵۰ کیلومتر آن‌ها در شهر‌ها و روستا‌ها جریان دارد.

با شنیدن نام رودخانه شاید تصویری که در ذهن‌ها تداعی شود آب صاف و تمیزی است که بر بستری روان در رودخانه در حال جریان است و صدای گوش نوازش روح را جلا می‌دهد، اما متاسفانه این تصویر زیبا در برخی از این ۳ هزار کیلومتر قابل مشاهده نیست.

زباله های‌تر و خشک ریخته شده در اطراف رودخانه‌ها و گا‌ها شناور در آب آن کیفیت آب رودخانه‌های استان را تحت تاثیر قرار داده است، علاوه بر زباله‌ها سموم و کود‌های کشاورزی هم جان رودخانه‌های استان را تهدید می‌کند.

علاوه بر آلودگی‌های ناشی از زباله ها، مستقر شدن کارگاه‌های سنگ شکن در نزدیکی رودخانه‌ها هم در سالیان متمادی زمینه ساز برداشت غیرمجاز شن و ماسه و تخریب بستر رودخانه‌ها شده است.

به سراغ مسئولان گلستانی رفتیم تا از وضعیت رودخانه‌های استان مطلع شویم.

رییس اداره مدیریت زیست محیطی آب، خاک و پسماند اداره کل حفاظت محیط زیست گلستان به تشریح وضعیت سه رودخانه مهم استان پرداخت و گفت: رودخانه اترک رودخانه مرزی استان است که در قسمت‌هایی مرز مشترک بین ایران و ترکمنستان را تشکیل می‌دهد و از استان خراسان سرچشمه گرفته و در آخر آب مورد نیاز تالاب‌های بین المللی آلاگل، آلماگل و آجی گل را تامین می‌کند.

محمد عباسی می‌گوید: با توجه به بافت سست خاک منطقه، اقلیم بیابانی نوار مرزی و فقر مفرط مراتع، فرسایش آبی در آن شدید بوده و در زمان سیلاب قسمت عمده‌ای از جریان رودخانه شامل خاک فرسایش یافته است.

قره سو، مامن پساب‌های خانگی و صنعتی

عباسی گفت:رودخانه قره سو اصلی‌ترین رودخانه منتهی به خلیج گرگان و سد کوثر نومل بر یکی از سرشاخه‌های اصلی این رودخانه احداث شده است و رودخانه‌های توسکستان و زیارت از سرشاخه‌های اصلی این رودخانه هستند.

به گفته او برداشت آب برای مصارف کشاورزی از شاخه‌ها فرعی رودخانه، تغییر اقلیم، کاهش بارندگی و تغییر الگوی پراکنش زمانی و مکانی بارش‌ها این رودخانه را به یک رودخانه فصلی که در فصول پر بارش، بسته به میزان بازندگی دارای جریان بوده و در فصول گرم سال خشک شده و تبدیل به محلی برای تخلیه پساب‌های خانگی، صنعتی و کشاورزی شده است.

او می‌گوید:رودخانه گرگانرود عمده‌ترین رودخانه استان است که استان گلستان را از شرق تا غرب می‌پیماید و پس از عبور از شهر‌های گنبد کاووس و آق قلا، پس از روستای خواجه نفس به دریای خزر می‌ریزد.

عباسی گفت: در گذشته روستا‌ها و سکونتگاه‌های متعددی با توجه به عبور این رودخانه بر حاشیه‌های آن شکل گرفته است.

آلودگی رودخانه‌های گلستان در فصول گرم سال بیشتر است

او گفت: پایش آلودگی رودخانه‌های استان و بررسی کیفیت آب این رودخانه‌ها در محل ایستگاه‌های در نظر گرفته شده با انجام نمونه برداری‌های منظم و مستمر فصلی از ایستگاه‌های ۱۷ گانه (اترک ۵ ایستگاه، گرگانرود ۶ ایستگاه، قره سو ۶ ایستگاه) انتخاب شده بر روی آن‌ها انجام شده و کیفیت آب بر اساس استاندار کیفیت منابع آبی ایران IRWQI محاسبه می‌شود.

او گفت: در این نمونه برداری‌ها فاکتور‌های فیزیک و شیمیایی عمومی به صورت فصلی و عناصر سنگین و سموم به صورت یک بار در سال اندازه گیری می‌شود.

این مقام مسئول می‌گوید:بر اساس نتایج بدست آمده کیفیت آب در  فصول سال  شرایط مناسبی ندارد و میزان آلودگی در فصول گرم سال و تبدیل رودخانه‌ها به مسیر‌های هدایت انواع فاضلاب خانگی و پساب‌های صنعتی و زه آب‌های کشاورزی، بیشتر است.

او گفت: رعایت نکردن حقابه زیست محیطی، سد سازی و برداشت‌های بی رویه از رودخانه برای مصارف کشاورزی، فرسایش خاک و ورود مقادیر زیادی خاک به رودخانه و رسوب گذاری در مسیر و داخل سد ها، ورود انواع فاضلاب خانگی سکونتگاه‌های شهری و روستایی، پساب‌های صنعتی و ورود زباله و تخلیه انواع زباله‌های خانگی و فضولات دامی و کشاورزی به رودخانه و همچنین ورود زهاب‌های کشاورزی حاوی کود و سموم شیمیایی از مشکلات عمده رودخانه‌های استان است.

او گفت: این موضوع خودپالایی رودخانه‌های استان را در راستای کاهش آلودگی به شدت مختل کرده است.

شرکت آب منطقه‌ای؛ حافظ منافع رودخانه‌ها

وظیفه حفاظت از رودخانه‌ها برای پیشگیری از آلودگی بر عهده شرکت آب منطقه‌ای است.

مدیر دفترمحیط زیست و کیفیت منابع آب شرکت آب منطقه‌ای گلستان در این باره گفت: از ابتدای امسال بیش از ۶۰۰ مورد مکاتبه و اطلاع رسانی به شهرداری، بخشداری، دهیاری‌ها برای تخلیه زباله و نخاله‌های ساختمانی به بستر و حریم رودخانه‌ها و جمع آوری آن‌ها از بستر و حریم رودخانه‌ها انجام شده است.

کابلی گفت: زباله‌های خانگی و نخاله‌های ساختمانی از منابع آلاینده محیط زیست و کیفیت منابع آب محسوب می‌شوند و علاوه بر تخریب کیفیت آب، با انسداد مسیر مجاری و رودخانه موجب تشدید سیلاب و آبگرفتگی اراضی و مناطق مسکونی می‌شود.

کابلی می‌گوید: بر طبق ماده ۷ قانون مدیریت پسماند‌ها (مصوب ۲۰/۰۲/۱۳۸۳) مدیریت اجرای کلیه پسماند‌ها (غیر از صنعتی و ویژه) در شهر‌ها و حریم آن‌ها به عهده شهرداری‌ها است و در همین راستا بازدید‌های منظم و پیوسته از مجاری آبی صورت می‌گیرد.

او گفت: در صورت مشاهده هرگونه تخلیه زباله‌های خانگی و نخاله‌های ساختمانی در بستر و حریم رودخانه‌ها اخطاریه‌های لازم به شهرداری‌ها و دهیاری‌ها جهت جمع آوری زباله خانگی و نخاله‌های ساختمانی از بستر و حریم رودخانه‌ها ارسال می‌شود.

کابلی گفت: همچنین رونوشت نامه ها‌ی مذکور به فرمانداری‌ها، دادستانی، اداره بهداشت و اداره محیط زیست نیز ارسال می‌شود.

او می‌گوید: در خصوص سموم و کود اداره جهاد کشاورزی مسئول کاهش مصرف سموم و کود شیمیایی و ترویج مبارزه بیولوژیکی افات است.

کابلی گفت: وظیفه مردم هم تفکیک زباله‌ها در مبدا و ارائه آن‌ها به ایستگاه جمع آوری زباله، جلوگیری و اجتناب از دفع زباله و نخاله‌ها در طبیعت و مکان‌های خارج از سایت‌ها و ایستگاه‌ها استاندرد مورد نظر است.

مدیر عامل آب منطقه‌ای گلستان هم در این باره به خبرنگار ما گفت: رودخانه تحت تاثیر عوامل طبیعی و اقلیمی تغییراتی بر آن اعمال می‌شود و اگر انسان نیز دست به تغییرات غیر علمی به بستر رودخانه و پیرامون (حریم) آن بزند، از زیان‌های ناشی از آن در امان نخواهد ماند.

حسینی گفت: رودخانه‌ها به عنوان موجوداتی همواره در حال تغییر، نوعی موجود زنده تلقی می‌شوند و از این باب همیشه نیازمند توجه و نگهداری هستند.

به گفته حسینی بر اساس مآخذ علمی و منابع قانونی، در راستای حفاظت، مراقبت و نگهداری از رودخانه‌ها مجموعه عملیاتی باید صورت گیرد که عنوان مهندسی رودخانه به آن اطلاق می‌شود.

مدیر عامل آب منطقه‌ای گلستان گفت: تاکنون هزار و ۳۵۰ کیلومتر عملیات مطالعه، نقشه برداری و تعیین حد و بستر و حریم رودخانه انجام شده و هزار و ۸۵۰ کیلومتر باقی مانده که اعتبار مورد نیاز برای انجام آن ۸ میلیارد تومان است.

او گفت: علامت گذاری رودخانه‌ها تاکنون ۵۵۰ کیلومتر انجام و ۲۶۵۰ کیلومتر باقی مانده و اعتبار مورد نیاز ۱۸ میلیارد تومان است.

به گفته او نصب تابلو هشدار وآموزش همگانی ۳۰۰ مورد انجام و ۳۰۰۰ مورد باقی مانده و اعتبار مورد نیاز ۳ میلیارد تومان است.

حسینی می‌گوید: سازه‌های تثبیت بسترباید به طول حدود ۱۵ کیلومتر در رودخانه‌های استان انجام شود که تاکنون به طول ۴ کیلومتر انجام شده و ۱۱ کیلومتر باقی مانده و اعتبار مورد نیاز ۵۰ میلیارد تومان است.

او گفت: از حدود ۳ هزار کیلومتر رودخانه استان ۱۸۰۰ کیلومتر باید هر ۳ سال یک بار لایروبی شوند که به طور متوسط سالی ۶۰۰ کیلومتر می‌شود.

حسینی می‌گوید: در استان عملیات لایروبی بعد از سیل سال ۹۸ به ۵۵۰ کیلومتر رسیده که در مقایسه با سال‌های قبل از آن قابل توجه است، اما با توجه به سیل خیز بودن گلستان این طرح به اعتبار سالانه بیش از ۱۴۰ میلیارد تومان نیاز دارد.

او می‌گوید: آمار‌ها نشان می‌دهد طی ۱۰ سال گذشته و قبل از سیل ۹۸ با توجه به مقدار اعتبارات تخصیص داده شده به این بخش، لایروبی انجام شده رودخانه‌ها در گلستان، توسط دستگاه‌های ذیربط اعم از آب منطقه ای، شهرداری ها، دهیاری ها، بنادر و کشتیرانی، راه و شهرسازی و بخش خصوصی سالانه از ۲۰۰ کیلومتر تجاوز نکرده است که نشان دهنده این است که باید اعتبارات بیشتری در این بخش تخصیص داده شود.

حسینی گفت: عملیات لایروبی در کاهش و جلوگیری از سیلاب‌های نامتعارف و با دبی برگشت‌های نسبتا کوتاه تاثیر دارد ومانع از بیرون زدگی سیلاب به اراضی پیرامون خود می‌شود.

به گفته حسینی گشت و بازرسی مستمر از رودخانه‌ها در سالیان اخیر با اعتبارات ناکافی انجام می‌شود، در حالی که برای این کار نیاز به حداقل ۴۰ اکیپ در سال است که اعتبار سالانه ۶ میلیارد تومان را طلب می‌کند.

او گفت: اخد سند برای بستر رودخانه‌ها و همچنین آزادسازی بستر و حریم رودخانه‌ها از تجاوزات مستمر نیز نیازمند سالانه حداقل ۱۰ میلیارد تومان است تا متجاوزین از امنیت برخوردار نباشند.

حسینی می‌گوید: در مجموع رودخانه‌ها، حدود ۲۰۰ کیلومتر نیازمند دیواره سازی حفاظتی هستند که بیشتر آن در نقاط جمعیتی قرار دارد که تاکنون حدود ۵۰ کیلومتر انجام شده و عملیات باقیمانده به ۱۷۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.

رودخانه‌ها علاوه بر تضمین حیات انسان‌ها بر حیات سایر موجودات هم نقش مهمی دارند، از این رو برای نشان دادن اهمیت آن‌ها همه ساله در نزدیکی فصل بهار مراسمی تحت عنوان جشن نوروز رود‌ها در کشور برگزار می‌شود.

مراسمی که در تاریخ فرهنگی کشور به عنوان روزی شناخته می‌شود که پیشینیان به واسطه اهمیت رودخانه‌ها آن‌ها را پاکسازی کرده و حتی گلاب پاشی می‌کردند.

امسال این مراسم در کنار رودخانه‌های ۸ شهر استان گلستان برگزار شد و به گفته کارشناسان برگزاری این مراسم تنها یک بار در سال کافی نیست و حداقل باید به صورت فصلی این کار انجام شود تا توجه به اهمیت وجود رودخانه‌ها تبدیل به فرهنگی نهادینه در جامعه شود.

گزارش از سیده معصومه مرتضوی اول