طبق آنچه تاریخ نویسان، محدثان و مفسران آورده اند، غزوه «بدر» از اینجا آغاز شد که:«ابوسفیان» بزرگ «مکّه»، در راس یک کاروان نسبتاً مهم تجارتى که از چهلنفر با ۵۰ هزار دینار مال التجاره تشکیل مى شد، از «شام» به سوى «مدینه» باز مى گشت.

پیامبر (ص) به یاران خود دستور داد آماده حرکت شوند و به طرف این کاروان بزرگ که قسمت مهمى از سرمایه دشمن را با خود حمل مى کرد بشتابند و با مصادره کردن این سرمایه، ضربه سختى بر قدرت اقتصادى و در نتیجه بر قدرت نظامى دشمن وارد کنند.

پیامبر (ص) و یارانش حق داشتند دست به چنین حمله اى بزنند؛ با هجرت مسلمانان از «مکّه» به «مدینه» بسیارى از اموالشان به دست مکّیان افتاد و خسارت سنگینى به آن‌ها وارد شد، و آن‌ها حق داشتند چنین خسارتى را جبران کنند.

از این گذشته، مردم «مکّه» در طى ۱۳ سال اقامت پیامبر (ص) و مسلمین در آنجا کاملاً نشان داده بودند که از هیچ گونه ضربه و صدمه به مسلمانان فروگذار نخواهند کرد و حتى آماده کشتن شخص پیامبر (ص) نیز شدند.

چنین دشمنى با هجرت پیامبر (ص) به «مدینه» بى کار نخواهد نشست، و مسلماً نیروى خود را براى ضربه قاطع ترى بسیج خواهد کرد، پس عقل و منطق ایجاب مى کند، مسلمانان به عنوان یک اقدام پیشگیرانه با مصادره کردن سرمایه عظیم کاروان تجارتى آن‌ها ضربه سختى بر آنان وارد سازند، و هم بنیه اقتصادى و نظامى خود را براى دفاع از خویشتن در آینده، تقویت کنند؛ و این اقدامى است، که در همه برنامه هاى جنگى دنیا، در امروز و گذشته بوده و هست، و آن‌ها که بدون در نظر گرفتن این جهات، سعى دارند حرکت پیامبر (ص) به سوى قافله قریشرا در شکل یک نوع غارتگرى منعکس سازند یا افراد بى اطلاعى هستند، که از ریشه هاى مسائل تاریخى اسلامبى خبرند، و یا مغرضانى که سعى دارند واقعیت‌ها را دگرگون جلوه دهند.

به هر حال، «ابوسفیان» از یکسو به وسیله دوستان خود در «مدینه» از این تصمیم پیامبر (ص) آگاه شد؛ و از سوى دیگر، چون موقعى که این کاروان براى آوردن مال التجاره به سوى «شام» مى رفت نیز مورد چنین تعرض احتمالى قرار گرفته بود، قاصدى را به سرعت به «مکّه» فرستاد، تا جریان را به اطلاع اهل «مکّه» برساند.

قاصد در حالى که طبق توصیه «ابوسفیان» بینى شتر خود را دریده، گوش آن را بریده و خون به طرز هیجان انگیزى از شتر مى ریخت و پیراهن خود را از دو طرف پاره کرده وارونه بر شتر نشسته بود تا توجه همه مردم را به سوى خود جلب کند، وارد «مکّه» شد، و فریاد برآورد: «اى مردم پیروزمند، کاروان خود را دریابید! کاروان خود را دریابید! بشتابید و عجله کنید، اما باور نمى کنم به موقع برسید؛ زیرا محمّد و افرادى که از دین شما خارج شده اند براى تعرض به کاروان از «مدینه» بیرون شتافته اند».

در این موقع خواب عجیب و وحشتناکى که «عاتکه» دختر «عبدالمطلب» و عمه پیامبر (ص) دیده بود دهان به دهان مى گشت و بر هیجان مردم مى افزود.
جریان خواب این بود: او سه روز قبل در خواب دیده بود: شخصى فریاد مى زند، مردم به سوى قتلگاه خود بشتابید و سپس این منادى بر فراز کوه «ابوقبیس» رفت و قطعه سنگ بزرگى را از بالا به حرکت در آورد، این قطعه سنگ متلاشى شد و هر قسمتى از آن به یکى از خانه هاى قریشاصابت کرد، و نیز از درّه «مکّه» سیلاب خون جارى شد.

هنگامى که وحشت زده از خواب بیدار شد، و به برادرش «عباس» خبرداد، مردم در وحشت فرو رفتند.

اما هنگامى که داستان این خواب به گوش «ابوجهل» رسید، گفت: این زن، پیامبر دومى است که در فرزندان «عبدالمطلب» ظاهر شده، قسم به بت هاى «لات» و «عُزّى» که سه روز مهلت مى دهیم اگر اثرى از تعبیر خواب او ظاهر نشد، نامه اى را در میان خودمان امضاء مى کنیم که «بنى هاشم» دروغگوترین طوائف عربند.
ولى روز سوم که از این خواب گذشت، همان روزى بود که فریاد قاصد «ابوسفیان» همه «مکّه» را لرزان ساخت؛ و از آنجا که بسیارى از مردم «مکّه» در این کاروان سهمى داشتند مردم به سرعت بسیج شدند و حدود ۹۵۰ نفر مرد جنگى که جمعى از آن‌ها بزرگان و سرشناسان «مکّه» بودند با ۷۰۰ شتر و ۱۰۰ راس اسب به حرکت در آمدند، فرماندهى لشکر را «ابوجهل» بر عهده گرفت و به سرعت خود را به منطقه «بدر» رساندند.

از سوى دیگر «ابوسفیان» براى این که خود را از تعرض مسلمانان مصون بدارد، مسیر خود را تغییر داد و به سرعت به سوى «مکّه» گام بر مى داشت.

پیامبر اسلام (ص) با ۳۱۳ نفر که تقریباً مجموع مسلمانان مبارز اسلام را در آن روز تشکیل مى دادند به نزدیکى سرزمین «بدر» بین راه «مکّه» و «مدینه» رسیده بود که خبرتغییر مسیر حرکت سپاه قریشبه او رسید.

در این هنگام، با یاران خود مشورت کرد که: آیا به تعقیب کاروان «ابوسفیان» و مصادره اموال کاروان بپردازد و یا براى مقابله با سپاه دشمن آماده شود؟

جمعى مقابله با سپاه دشمن را ترجیح دادند ولى گروهى از این کار اکراه داشتند، و ترجیح مى دادند کاروان را تعقیب کنند.

دلیل آن‌ها هم این بود که ما به هنگام بیرون آمدن از «مدینه» به قصد مقابله با سپاه «مکّه» نبودیم و آمادگى رزمى براى درگیرى با آن‌ها را نداریم در حالى که آن‌ها با پیش بینى قطعى و آمادگى کافى براى جنگ، به سوى ما مى آیند.
این تردید در این گروه، هنگامى افزایش یافت که معلوم شد نفرات دشمن تقریباً بیش از سه برابر نفرات مسلمانان و تجهیزات آن‌ها چندین برابر تجهیزات مسلمانان است.
ولى با همه این حرف‌ها پیامبر (ص) نظر گروه اول را پسندید، و دستور داد آماده حمله به سپاه دشمن شوند.

هنگامى که دو سپاه با هم رو به رو شدند، دشمن نتوانست باور کند مسلمانان با آن نفرات و تجهیزات کم به میدان آمده اند بلکه فکر مى کرد: قسمت مهم سپاه اسلامدر جائى مخفى شده اند تا به موقع حمله خود را به طور غافلگیرانه شروع کنند، از این جهت، شخصى را براى تحقیق فرستادند، اما به زودى فهمیدند جمعیت همان است که دیده بودند.

از طرفى همان طور که گفتیم جمعى از مسلمانان در وحشت و ترس فرو رفته بودند، و اصرار داشتند مبارزه با این گروه عظیم که هیچ گونه موازنه اى با آن‌ها ندارد، صلاح نیست.

از طرف دیگر، پیامبر (ص) با این وعده الهى آن‌ها را دلگرم ساخت و گفت: «خداوند به من وعده داده که بر یکى از دو گروه پیروز خواهید شد، یا بر کاروان قریش یا بر لشکرشان، و وعده خداوند تخلف ناپذیر است، به خداسوگند گویا محل کشته شدن ابوجهلو عدهاى از سران قریشرا با چشم خود مى بینم، سپس به مسلمانان دستور داد: در کنار چاه بدرفرود آیند (بدر، در اصل، نام مردى از قبیله جُهَیْنَه بود که چاهى در آن سرزمین احداث کرد، بعداً آن چاه و آن سرزمین به نام سرزمین «بدر» و چاه «بدر» نامیده شد).

در این گیرودار «ابوسفیان» توانست خود را با قافله از منطقه خطر رهائى بخشد، و از طریق ساحل دریا (دریاى احمر) از بیراهه به سوى «مکّه» با عجله بشتابد، و به وسیله قاصدى به لشکر پیغام فرستاد که کاروان شما رهائى یافت، من فکر مى کنم مبارزه با محمّد در این شرائط لزوم ندارد، چون دشمنانى دارد که حساب او را خواهند رسید.

ولى رئیس لشکر، «ابوجهل» به این پیشنهاد تن در نداد، و به بت هاى بزرگ «لات» و «عُزّى» قسم یاد کرد که ما نه تنها با آن‌ها مبارزه مى کنیم بلکه تا داخل «مدینه» آن‌ها را تعقیب خواهیم کرد، اسیرشان مى کنیم و به «مکّه» مى آوریم تا صداى این پیروزى به گوش تمام قبائل عرب برسد.

سرانجام لشکر قریشنیز وارد سرزمین «بدر» شد، و غلامان خود را براى آوردن آب به سوى چاه فرستادند، یاران پیامبر (صلى اللهعلیه وآله) آن‌ها را گرفته و براى بازجوئى به خدمت پیامبر (ص) آوردند.

حضرت از آن‌ها پرسید: شما کیستید؟

گفتند: غلامان قریشیم.

فرمود: تعداد لشکر چند نفر است؟

گفتند: اطلاعى از این موضوع نداریم.

فرمود: هر روز چند شتر براى غذا مى کشند؟

گفتند: نُه تا ده شتر.

فرمود: جمعیت آن‌ها از نهصد تا هزار نفر است (هر شتر خوراک یکصد مرد جنگى).

محیط، محیطِ رعب آور و به راستى وحشتناکى بود، لشکر قریشکه با ساز و برگ جنگى فراوان و نیرو و غذاى کافى و حتى زنان خواننده و نوازنده براى تهییج یا سرگرمى لشکر قدم به میدان گذارده بودند، خود را با حریفى رو به روى مى دیدند که باورشان نمى آمد، با آن شرائط قدم به میدان جنگ بگذارند.

پیامبر (ص) که مى دید یارانش ممکن است، از وحشت شب به آرامى نخوابند، و روز و فردا با جسم و روحى خسته در برابر دشمن قرار بگیرند، طبق یک وعده الهى به آن‌ها فرمود: «غم مخورید اگر نفراتتان کم است، جمع عظیمى از فرشتگان آسمان به کمک شما خواهند شتافت، و آن‌ها را کاملاً دلدارى داده به پیروزى نهائى که وعده الهى بود، مطمئن ساخت به طورى که آن‌ها شب را به آرامى خوابیدند.»

مشکل دیگرى که جنگجویان از آن وحشت داشتند، وضع میدان «بدر» بود که از شن هاى نرم که پا‌ها در آن فرو مى رفت پوشیده بود، در آن شب باران جالبى بارید، هم توانستند با آب آن وضوبسازند، خود را شستشو و صفا دهند و هم زمین زیر پاى آن‌ها سفت و محکم شد، و عجب این که این رگبار در سمت دشمن به طورى شدید بود که آن‌ها را ناراحت ساخت.

خبر تازه اى که به وسیله گزارشگران مخفى که از لشکر اسلامشبانه به کنار اردوگاه دشمن آمده بودند دریافت شد و به سرعت در میان مسلمانان انعکاس یافت این بود که: آن‌ها گزارش دادند، لشکر قریشبا آن همه امکانات، سخت بیمناکند گوئى خداوند لشکرى از وحشت در سرزمین قلب آن‌ها فرو ریخته است.

فردا صبح لشکر کوچک اسلامبا روحیه اى نیرومند در برابر دشمن صف کشیدند.

قبلاً پیامبر (ص) به آن‌ها پیشنهاد صلح کرد تا عذر و بهانه اى باقى نماند و نماینده اى به میان آن‌ها فرستاد که: من دوست ندارم شما نخستین گروهى باشید که مورد حمله ما قرار مى گیرید.

بعضى از سران قریشمایل بودند این دستى را که به عنوان صلح به سوى آن‌ها دراز شده بفشارند و صلح کنند، ولى باز «ابوجهل» مانع شد.

بالاخره، آتش جنگ شعله ور گردید. «حمزه» عموى پیامبر (ص) و «على» (ع) که جوان‌ترین افراد لشکر بودند، و جمعى دیگر از جنگجویان شجاع اسلام در جنگهاى تن به تن که سنتآن روز بود، ضربات شدیدى بر پیکر حریفان خود زدند و آن‌ها را از پاى در آوردند. روحیه دشمن باز ضعیف‌تر شد.

«ابوجهل» فرمان حمله عمومى صادر کرد، و قبلاً دستور داده بود آن دسته از اصحاب پیامبر (ص) را که از اهل مدینه اند به قتل برسانند و مهاجرین «مکّه» را اسیر کنند و براى انجام یک سلسله از تبلیغات به «مکّه» آورند.

لحظات حساسى بود، پیامبر (ص) به مسلمانان دستور داده بود: زیاد به انبوه جمعیت نگاه نکنند، تنها به حریفان خود بنگرند، دندان‌ها را روى هم فشار دهند، سخن کمتر بگویند، از خداوند مدد بخواهند، از فرمان پیامبر (ص) در هر حال سر نپیچند، و به پیروزى نهائى امیدوار باشند.

پیامبر (ص) دست به سوى آسمان برداشت و عرض کرد: «یا رَبِّ اِنْ تُهْلَکْ هذِهِ الْعِصابَهُ، لَمْ تُعْبَدْ»: (بار پروردگارا! اگر این گروه کشته شوند کسى تو را پرستش نخواهد کرد).

باد به شدت به سوى لشکر قریشمى وزید و مسلمانان پشت به باد به آن‌ها حمله مى کردند، استقامت و پایمردى و دلاورى هاى آن‌ها قریشرا در تنگنا قرار داده بود، در نتیجه هفتاد نفر از سپاه دشمن که ابوجهلدر میان آن‌ها بود، کشته شدند و در خاک و خون غلطیدند و هفتاد نفر به دست مسلمانان اسیر گشتند. ولى مسلمانان تعداد کمى کشته بیشتر نداشتند، و به این ترتیب نخستین پیکار مسلحانه مسلمانان با دشمن نیرومندشان با پیروزى غیر منتظره اى پایان گرفت.

 

*تفسیر «نور الثقلین»، ج. ۲، از ص. ۱۲۱ تا ۱۳۶، مؤسسه اسماعیلیان قم، طبع چهارم، ۱۴۱۲ هـ ق؛ «مجمع البیان»، ج. ۴، از ص. ۵۲۱ تا ۵۲۳، ذیل آیات مورد بحث (با اختصار و تلخیص و در پاره اى از موارد با توضیح).

*گردآوری از کتاب: تفسیر نمونه، آیت الله العظمی مکارم شیرازی، دارالکتب الإسلامیة، چاپ سی و دوم ج. ۷، ص. ۱۲۱.