به گزارش خبرنگار باشگاه خبرنگاران مشهد «قرن‌ها پیش اینجا زندان هارون‌الرشید بوده است»، «این مکان آتشکده‌ای متعلق به دوران پيش از اسلام است»، «امام موسی کاظم(ع) و تعدادی از شیعیان در این سیاه‌چال زندانی بوده و شکنجه شده‌اند!».

اینها اظهارات کارشناسی درباره اثری تاریخی مربوط به دوران صدر اسلام یا پيش از اسلام نیست، بلکه گوشه‌ای از نظرات مردم در بازدید از هارونیه توس است که تنها به دلیل نزديكي با نام هارون‌الرشید خلیفه عباسی، شُبهه زیادی در ذهن عامه مردم ایجاد می‌کند.

هارونیه، بنايى ناشناخته و پررمز و راز و يگانه اثر برجاى مانده از شهر باستانى طوس است. این بنا در 25كيلومترى شمال‌غربى مشهد در حاشيه غربى جاده مشهد - توس در ابتدای بولوار پردیس، بولوار اصلی و ورودی شهر توس قرار دارد. هارونیه بنایی آجری و مربع‌شکل است. فضاهای داخلی آن نیز شامل ورودی ایوان، چهارشاه‌نشین، گنبدخانه و سهاتاق فرعی است که تمامی این قسمت‌ها در معرض دید عموم قرار دارد. در محوطه بیرونی این بنا سنگ یادبود کوچکی از امام محمد غزالی قرار دارد و باغچه مستطیل‌شکل بزرگی نیز بر طبق نقشه اولیه بنا، روبه‌روی ایوان ‌هارونیه طراحی و ساخته شده است.

تاريخچه بنا

بناى هارونيهچشمگیرترین و قدیمی‌ترین اثری است که از طوس به جای مانده است.این بنا تا حدود صد سال پیش ویرانه‌ای بی‌نام بود اما از زمان احداث آرامگاه جدید فردوسی در سال‌های 1308 تا 1313 خورشیدی عوام آن را «زندان هارون‏» یا «بقعه هارونی» نامیدند، حال آن كه نه تنها بنا از لحاظ شكل و نقشه هيچ گونه شباهتى به زندان ندارد، بلكه طبق مستندات تاريخى نیز نمى‏توان هيچ‌گونه ارتباطى بين اين اثر و هارون‏الرشيد، خليفه عباسى يافت؛ چراکه هارون در سال‏193ه‌.ق وفات يافته است در حالى كه اصل بنا را با توجه به شكل معمارى، از دوره ايلخانى (قرن هشتم هجرى) مى‏دانند كه بخش‌هايى در دوره تيمورى به آن افزوده شده است.

از طرف ديگر به دليل تشابه سبك معمارى بنا به معمارى رازى-چهارمین و درعین حال کامل‌ترین سبک در شیوه‌های معماری ایران- اين بنا را مربوط به قرن ششم هجرى مى‏دانند.

در حفاري‌هايى كه به سال 1354 در اين بنا صورت گرفت، ضمن پيداشدن سفال‌هاى مربوط به دوران سلجوقى، تيمورى و صفوى، جرز بسيار قطورى از سنگ و ملاط ساروج كه يادآور پى‌بناى آتشكده‏هاى ساسانى است، مشاهده شد و آثار به‌دست آمده نشان مي‌دهد كه پى اين بنا سابقه‏اى خيلى پيش از قرن ششم داشته است.

بررسى سفرنامه‏ها و نوشته‏هاى جهانگردان و پژوهشگران داخلى و خارجى كه از حدود صد سال پيش تاكنون در نوشته‏هاى خود به اين بنا اشاره كرده‏اند، نشان مي‌دهد كه تنها عوام و مردم بومى بودند كه بنا را نخست نقاره‏خانه و سپس زندان هارون ناميدند و در پي آن نام «گنبد هارون‏» و هارونیه هم بعدها به كار برده شد.

كاربرى بنا

درباره هدف از احداث بنا و كاربرى آن نيز اختلاف‏نظر وجود دارد. برخى اين مكان را مدرسه يا خانقاه و همچنين مدفن امام محمد غزالى مى‏دانند (قرن ششم) و برخى ديگر آن را مسجدى مى‏دانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ايران بر روى آتشكده ساسانى ساخته شده است. از آنجا كه در قسمت‏شمالى بنا يك رديف اتاق ديده می ‏شود، اين سؤال در ذهن بيننده ايجاد مى‏شود كه اين مكان بايد محل تدريس و علم‌آموزی باشد. با اين فرضيه میتوانيم ارتباط اثر را با امام محمد غزالى دريابيم؛ چراكه امام محمد غزالى پس از آنكه تدريس در نظاميه بغداد را نپذيرفت در طوس ماند و همان‌جا خانقاهى براى صوفيان و مدرسه‏اى براى طلاب داير كرد و شبانه‏ روز خويش را به عبادت خدا و خدمت‏به خلق مى‏گذراند.

هنگامى كه سرگرم اين كار بود، اجلش فرا رسيد و در طابران طوس كه موطن وى بود، بدرود زندگى گفت و در همان جا مدفون گشت. پس از پايان مرمت‏ساختمان، سازمان حفاظت آثار باستانى، سنگ مقبره‏اى به عنوان يادبود این عالم بزرگوار در جلو بنای یادشده نصب كرده است. عبدالحميد مولوى با استناد به برخى منابع تاريخى، هارونيه را خانقاه خواجه عثمان‌بن‌هارون، استاد معين‏الدين چشتى، قطب صوفيه چشتى در هند مى‏داند كه به يادبود پدرش در قرن ششم خانقاهى در طابران طوس ساخته است.

وى اين نظريه را كه بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالى بوده رد مى‏كند؛ چراكه مورخان و جهانگردانى كه از قرن ششم و هفتم به بعد به طوس سفر كرده‏اند، مدفن غزالى را خارج از باروى شهر (در قبرستان عمومى شهر) ذكر كرده‏اند حال آنكه برطبق برخى منابع مكتوب، هارونيه داخل حصار طوس قرار داشته است.

تحقيق در موقعيت دقيق شهر طوس عهد غزنوى و سلجوقى يا طابران و اختلاف محل آن با طوس مغولى كه به دست پسر تيمور ويران شد و تطبيق حاصل تحقيق بر زمين‌هاي كنوني طوس ويران ممكن است محل مدرسه و خانقاه غزالى را به مقبره كنوني فردوسى نزديك‌تر از محلى نشان بدهد كه امروز در آن جا نشان قبر غزالى را بايد جست.

بنابراین لازمه روشن‌شدن آن، حفاري‌هاي گسترده باستان‏شناسى در ويرانه‏هاى طوس است. همچنین گفته شده است که در اوایل نیمه سده هشتم یکی از سادات معتبر ولایت طوس به نام امیر نظام‌الدین علی (جدّ سیدعبدا... برزش‌آبادی) این خانقاه را به همراه دو خانقاه دیگر در روستاهای برزش آباد و ویرانی برای یکی از شیوخ بزرگ کبروی به نام شیخ عبدا... غرجستانی ساخته است.

از مجموعه یافته‌های تاريخى و خصوصيات معمارى بنا و شباهت‏ سبك آن به سبك رازى و مقايسه با نمونه‏هاى مشابه همچون آرامگاه علاءالدوله در سمنان، مقبره سلطان‌سنجر در مرو و قبر بابالقمان در سرخس، مقبره‌بودن بنا بسیار منطقی‌تر به نظر می‌رسد. غير از خصوصيات معمارى، طاق كوچكى كه در ضلع شمالى بنا وجود دارد و جمله «الدنيا ساعه‏» كه بر روى گچبرى آن منقوش است، خود دليل ديگرى بر مقبره‌بودن بناست‏، چون اين جمله را فقط در مقبره‌ها به كار مى‏برند. هر چند حفارى كه در موقع مرمت در اطراف بنا انجام شده و مشخص‌شدن پى بناهايى كه در مجاورت آن وجود داشته، اين گمان را كه اين مكان بخشى از يك مجموعه معمارى بوده تقويت مى‏كند.

معمارى بنا

تمام بناى هارونيه آجرى است و هيچ‌گونه تزيين كاشى در آن به كار نرفته است، اين بنا به‌صورت چهارضلعى است كه ابعاد آن در اضلاع مختلف به علت وجود قناسى نابرابر است. ابعاد آن به ترتيب ضلع شمالى 5/19متر، ضلع جنوبى 20متر، ضلع شرقى 28متر، ضلع غربى‏29متر است.

ارتفاع گنبد از كف بنا26متر، ارتفاع ايوان 21متر، ارتفاع گنبد كوچك قسمت‏شمالى 11متر، طول و عرض گنبدخانه 12×12متر و ارتفاع كمرپوش بنا از كف ‏9متر است. داراى يك ورودى در سمت جنوب با سردر بسیار بلند بدون تزيينات كاشى و به طور كامل آجری و نیز گنبدخانه‏اى كه در سطح وسيعى پوشيده است.

چهار پلكان مارپيچ در گوشه‌‏ها و سه اطاق فرعى در ضلع شمالى قرار دارد. درون گنبد ساده است و مقرنس‌كاري‌هايى مربوط به دوره تيمورى در رواق وسطى پشت ضلع شمالى گنبدخانه ديده مى‏شود.

مقايسه بنا

بقعه هارونيه به خاطر اندازه و انفراد و حجم جمع‌و‌جورش بنايى بسيار جالب است و آرامگاه سلطان سنجر در مرو را به ياد مى‏آورد. مقايسه اين دو بنا با بناى جبل سنگ (گنبد جبليه) در كرمان كه از قرن هفتم‌‌ه.‌ق است و روشن‌تر از دو بناى ياد شده، خصلت‏ساسانى در آن آشكار است، پيشرفت معمارى را مدنظر قرار مى‏دهد. بناى طوس اگرچه كوچك‌تر است در تناسب با وقارش به آرامگاه الجايتو شباهت زياد دارد.

شيارهاى عمودى كه به نما ظاهرى نيرومند مى‏دهد سرمشق آن در گنبد سلطانيه است و پاره‏اى از اسپرهاى گچبرى مقبره بايزيد در بسطام را به خاطر مى‏آورد. درباره شباهت هارونيه با مقبره سلطان‌سنجر و گنبد سلطانيه مى‏توان چنين گفت كه در هر سه بنا بخش انتقالى حساس از گنبدخانه به گنبدى كه در بالاى آن قرار گرفته به طرز زيبايي به‌وسيله توسط دهليزهاى گوشه‏اى كه سه‌كنج‏ها را پنهان ساخته انجام پذيرفته است و اين حسن عمل برخلاف گنبدهاى اوليه سلجوقى است كه در آن‌ها سه‌كنج‏ها به‌صورتى ناهنجار از بيرون نمايان است.

قاعده مدور گنبد كه بيشتر در دوره‏هاى پيش فقط به صورت هشت گوشه برهنه‏اى بود، داراى رواق‌هايى است كه دهليزهاى آن‌ها با آجرچينى‏هاى مشبك تزيين شده و بدين طريق بدون اينكه چيزى از سادگى كل بنا بكاهد، صلابت‏حجم آن را تعديل كرده است.

و سرانجام موزه تخصصی معماری استان خراسان‌رضوی به‌تازگی در محل این بنا احداث شده و از این طریق نمونه‌هايي برجسته و بارز از معماري ايراني، در معرض ديد علاقه‌مندان قرار گرفته است. همچنين در فضاي بيروني و پيراموني هارونيه، سنگ‌هاي آرامگاهي به نمايش در مي‌آيند كه شامل تعدادي سنگ قبر از روستاها و شهرهاي اطراف و نمونه‌هايي از حجاري و سنگ‌تراشي هستند.

قرار است در موزه معماري، ماكت‌هایی از بناهاي تاريخي خراسان، كتيبه‌هاي سنگي، ضريح‌هاي چوبي، درهاي ارسي و وسايل و آثار مرتبط با معماري نیز نگهداري شود./س