استان سمنان را مي توان به دو بخش كوهستانی و دشت پايكوهی تقسيم كرد كه نواحی كوهستانی از مهم ترين ناحيه های دارای امكانات معدنی هستند كه برای گذراندن اوقات فراغت مردم نيز مناسب بوده و جاذبه هاي بسياري را در خود جا داده اند.

سمنان: سمنان‌ در فاصله‌ ۲۲۱ كیلومتری‌ تهران بر سر راه‌ خراسان واقع‌ شده‌ است‌. این‌ شهر محل‌ رفت‌ و آمد اقوام ‌مختلف‌ بوده و در كتب‌ تاریخی‌ نیز به‌ كرات‌ از آن‌ نام‌ برده‌ شده‌ است. در آغاز قرن‌ چهارم‌ هجری‌ سمنان‌ جزو قلمرو آل‌ زیار بود که بعد از انقراض‌ این‌ سلسله‌ به‌ تصرف‌ آل‌ بویه‌ درآمد. در آن‌ دوره‌ شهرهای‌ قومس‌ جزو منطقه ‌دیلم‌ به‌ شمار می‌آمد. در سال‌ ۴۲۷ ه.ق‌ تركان‌ غز خرابی‌های‌ زیادی‌ به‌ شهر وارد ساختند. سمنان‌ در سال‌ ۶۱۸ ه.ق‌ در اثر حمله‌ مغولان‌ ویران‌ گردید ولی‌ در دوره‌های‌ بعد، از جمله‌ در دوره‌ صفوی‌ و قاجار آبادانی‌هایی‌ در آن ‌صورت‌ گرفت‌ که آثار متعددی‌ از آن‌ دوره‌ها برجای مانده‌ است‌. سمنان‌ امروزی‌ آباد و زیباست‌.

شاهرود: شاهرود تا تهران‌ ۴۰۰ كیلومتر فاصله‌ دارد. در قسمت‌ شمالی‌ آن‌ سلسله‌ جبال‌ البرز و در قسمت‌ جنوبی ‌آن‌ كویر نمک قرار گرفته‌ است‌. رود تاش‌ از این‌ شهر می‌گذرد و به‌ كویر منتهی‌ می‌شود. آب‌ و هوای‌ آن‌ در نواحی‌كوهستانی‌ سرد و در سایر مناطق‌ نسبتاً معتدل‌ است‌. بسطام و ميامي و كلاته خيج از روستاهای توابع شاهرود هستند.

دامغان‌: دامغان‌ در فاصله‌ ۳۳۵ كیلومتری‌ تهران واقع‌ شده‌ است‌.نواحی‌ شمالی‌ آن‌ را كوهستان‌های‌ البرز مركزی‌ و بقیه‌ قلمرو آن‌ را بیابان‌ و كویر در برگرفته‌ است‌. دامغان‌ در معرض‌ بادهای‌ شدید غبار آلود شمالی‌ است. آب‌ و هوای‌ آن‌ در نواحی‌ كوهستانی‌ معتدل‌ و در نواحی‌ كویری‌ گرم‌ است‌ دامغان‌ از شهرهای‌ قدیمی‌ ایران‌ است. ‌

گرمسار: گرمسار تا تهران ۱۰۷ كیلومتر فاصله‌ دارد و در دشت‌ واقع‌ شده‌ است‌، روستاهای‌ این‌ شهرستان‌ از ریزابه‌های‌ حبله‌ رود مشروب‌ می‌شوند.

 

در گذشته های دور در محل آتشكده بزرگ هريس در كومش (سمنان) شهری عظيم با بتخانه ای بزرگ با ساختمانی رفيع و با شكوه وجود داشته است. به همين علت احتمال می رود كه مردم اين سرزمين قبل از ظهور زرتشت، دارای مذهب "سمتی" يا "سمينه" بوده اند و بتخانه بزرگ آنان در محل سمنان فعلی واقع بوده است. برخی ديگر بر اين باورند كه سمنان در اصل "سكنان" منسوب به طوايف سكه ها می باشد و الف و نون آن نشانه نسبت و مكان است كه در واژه های گيلان و ... مشاهده می شود. عده ای ديگر از اهالی سمنان عقيده دارند كه نام قديم سمنان (سيم لام) بوده كه بنای آن به دست دو نفر از فرزندان نوح پيغمبر به نام های (سيم النبی) و (لام النبی) انجام گرفته كه مقبره آنان در كوه های شمال خاوری سمنان در محلی موسوم به پيغمبران واقع است. بر اين اساس كلمه (سيم لام) در اثر كثرت استعمال به مرور زمان به سمنان تبديل شده است. برخی نيز افسانه بنای اوليه را به دو هزار سال قبل از ميلاد مسيح به دستور تهمورث ديوبند نسبت داده اند. در آن زمان شهر را به سمينا نامگذاری نموده اند كه به مرور زمان به سمنان تغيير يافته است. روايت ديگر حاكی از اين است كه نام قديم سمنان در زبان محلی "سه مه نان" بوده و منظور ساكنان آن اين بوده است كه محصولات كشاورزی اين منطقه نان و آذوقه اهالی را بيش از سه ماه تأمين نمی كند. بعدها به مرور زمان "سه مه نان" به سمنان تغيير يافته است. به هر حال آن چنان که از منابع و كتب تاريخی استنباط می شود سمنان يكی از مناطق كهن و قديمی ايران است كه در درازای تاريخ فراز و نشيب های زيادی را پشت سر گذاشته است .

 

مردم استان سمنان همچون مردم ساير قسمت هاي ايران از انواع غذاها، نان ها، سالادها و سبزي هاي رايج در سبد غذايي خود استفاده مي كنند. برخي از غذاها و نان ها چون نان سمناني و سبزي پلوي سمناني و آبگوشت خربزه و ته چین گرمسار از جمله غذاهايي است كه صرفاً در اين استان تهيه و طبخ مي شوند كه جزو غذاهاي خاص محلي اين استان است.

پوشاک
پوشاک مردم استان به نحوي با وضعيت آب و هوايي استان ارتباط دارد. امروزه لباس هاي معمول كه زنان و مردان سمناني مي پوشند همان كت و شلوار و پيراهن براي مردان و چادر و مانتو، شلوار و پيراهن براي زنان است. در این میان، پوشاک مردم شهرستان گرمسار با وضعيت آب و هوايي كل منطقه در ارتباط است. امروزه لباس هاي محلي در شهرها و بخش هاي مختلف شهرستان گرمسار كمتر مورد استفاده قرار مي گيرند و مردم شهرستان گرمسار همان لباس هاي رايج در كل كشور و استان را استفاده مي كنند. از سوی دیگر، مردم شهرستان سمنان كمتر از لباس هاي محلي استفاده مي كنند و لباس هاي معمول روز كه در همه مناطق ايران مورد استفاده است در اين خطه از ايران نيز رواج دارد.

 

لباس هاي محلي مردان شامل: سرپوش مردانه، تن پوش تابستاني مردانه، تن پوش زمستاني مردانه و پاپوش مردانه است.

 

لباس هاي محلي زنان عبارت است: نوعي سرپوش موسوم به چارقد كه طرح و جنس و رنگ و اندازه آن درمناطق مختلف فرق مي كند، بيشتر زنان محلي سمناني از تن پوشي به نام پيراهن که اصطلاحاً به آن شوي مي گويند، استفاده مي کنند. شليته نيز از ديگر لباس هاي مورد استفاده زنان سمناني است. پاپوش زنانه نيز بسته به فصل گرم يا سرد متفاوت است که مورد استفاده قرار مي گيرد.

موسيقي استان سمنان با تأثير پذيري از مقامات و ملودي هاي مازندراني، خراساني، اقوام مهاجر ترک، امروزه بيشتر به صورت اشکال موسيق کلاسيک ايراني و تا حدودي هم با اشکال موسيقي فولک ويژه اقوام مهاجر ترک زبان خودنمايي مي کند. در حال حاضر عمده ترين جريان موسيقي استان، موسيقي کلاسيک و معاصر ايراني است و مراکز آموزش و تبليغ محدود آن، در شهرهاي بزرگ استان ايجاد شده است.

زبان سمناني را مي توان نزديک به زبان پهلوي دانست که طي دوره هاي گوناگون دست نخورده باقي مانده است. در منطقه شاهرود گويش رايجي که وجود دارد به شاهرودي معروف است . گويشهاي ديگري نيز در ناحيه شاهرود وجود دارد که مربوط به گروههاي انساني مهاجر است که با لهجه هاي کردي، ترکي، بلوچي و بعضي ها هم با گويش عربي صحبت مي کنند. در واقع گويش شاهرودي گويش مسلط منطقه شاهرود است.
زبان و لهجه محلي متداول در بين گرمساريها، لهجه رازي است که با جزئي تفاوت اهالي نواحي اطراف تهران، ري، شميران و ورامين نيز بدان تکلم مي کنند و اما ساکنين نواحي مجاور بلاد جبال يعني مناطق کوهستاني دامنه جنوبي البرز مرکزي با لهجه اي آميخته از لهجه هاي رازي و ناحيه جبال که خود تحت تاثير لهجه طبري قرار گرفته سخن مي گويند. زبانهاي محلي ديگر گرمسار عبارتند از: ترکي که افراد ايل اصانلو و پازوکي بدان تکلم مي نمايند. زبان اصانلو شبيه ترکي زنجاني و زبان ايل پازوکي شبيه ترکي آذربايجان است. افراد اليکايي نيز به زبان محلي مخصوص خود تکلم مي نمايند .

بايزيد بسطامي : از بزرگمردان عرفان و مشايخ صوفيه است كه در شرح احوالش بزرگان و شخصيتهاي بسياري گفته اند و نوشته اند بايزيد بسطامي از رجال قرن دوم و سوم هجري مي باشد. پدرش سروشان از زردشتيان بسطام بود كه بعد به اسلام گرويد. از او نقل است كه مي فرمايد : «از بايزيدي بيرون آمدم چون مار از پوست، پس نگه كردم عاشق و معشوق و عشق يكي ديدم »

شیخ ابوالحسن خرقانی: علی بن جعفر یا علی بن احمد خرقانی یکی از اکابر مشایخ طریقت است. وی به سال 348 هجری و یا به قولی 351 یا 352 در خرقان دیده به جهان گشود و در سال 425 هجری در هفتادو چند سالگی در همان دیار جهان را بدرود حیات گفته است. شیخ در آغاز زندگی به تحصیل علوم دین همت گماشت و در آن سرآمد دیگران شد و سپس به طریقت تصوف تمایل کرد و با مجاهدت به مقاماتی شایان دست یافت. در حکایات آمده است که شیخ ابو سعید ابوالخیر عارف مشهور و شیخ الرئیس ابن سینا فیلسوف نامی، گویند: سلطان محمود غزنوی به دیدار شیخ شتافته و از محضر وی کسب فیض نموده است. از شاگردان ممتاز و مشهور شیخ ابوالحسن خرقانی، خواجه عبدا... انصاری عارف نامی قرن پنجم هجری است که سالیان متمادی در خرقان زیسته و از انفاس شیخ بهره ها جسته است. آرامگاه وی در کیلومتر 24 جاده شاهرود- آزاد شهر، روستای قلعه نو خرقان واقع شده است.

منوچهري دامغاني: از شاعران بزرگ قرن پنجم هجري – قمري است. از ويژگيهاي شعر او بكاربردن تشبيهات بكر و بسيار عالي است. يكي ديگر از ابتكارات او در شعر «مسمط» است كه بدون ترديد پيش از او كسي در شعر فارسي چنين سبكي بكار نبرده است.

شیخ حسین مزجی: وی از علما و محققان بزرگ بوده است، تحصیلات خود را در شاهرود آغاز کرد و در مشهد مقدس ادامه داد. سپس برای تکمیل مراحل علمی به نجف عزیمت کرد، از محضر استادانی چون میرزای شیرازی و آقا سید حسین اصفهانی بهره برد و به زودی در زمره شاگردان ممتاز آنان قرار گرفت. او پس از تکمیل دروس به زادگاهش مراجعت کرد و مدتی به تدریس و تبلیغ مشغول گردید. آنگاه در سال 1325 ه.ش به تهران رفت و در آنجا به تدریس علوم اسلامی بخصوص فقه و اصول پرداخت. فوت وی در سال 134 ه.ش اتفاق افتاده است.
آیت الله حاج شیخ علی شاهرودی (کلامویی) : از اندیشمندان و بزرگان نجف بود. برای تحصیل علم از وطن به تهران عزیمت کرد. پس از پنج سال به نجف اشرف رفت. از محضر مرحوم آخوند خراسانی کسب فیض نمود و پس از اخذ درجه اجتهاد در کربلا حوزه درسی تشکیل داد. او در مدت 15 سال شاگردان بسیاری تربیت کرد. وفات وی از بیستم ربیع الثانی 1351 ه.ق در 63 سالگی اتفاق افتاد. توضیح المسائل رساله علمیه فارسی و شرح بر عروة الوثقی از آثار علمی او است.

آیت الله العظمی حاج سید محمود شاهرودی:مرجع بزرگ شیعیان حضرت آیت الله العظمی شاهرودی در سال 1293 ه.ق در روستای قلعه آقا عبد الله، از توابع شهر بسطام در خانواده ای اصیل و مذهبی، قدم به عرصه گیتی نهاد. وی خواندن و نوشتن را در زادگاهش آموخت و به خاطر علاقه وافر به کسب علوم و معارف اسلامی، وارد حوزه علمیه بسطام گردید. علوم مقدماتی را نزد عالم فرزانه فاضل بسطامی فرا گرفت. سپس به حوزه علمیه بید آباد شاهرود رفته، و از محضر مرحوم مدرس و اساتید دیگری استفاده کرد. او پس از گذراندن تحصیلات مقدماتی در حوزه علمیه بسطام و شاهرود به مشهد مقدس عزیمت کرد وی با تلاش فراوان در 35 سالگی به مدارج عالی علمی دست یافت و با اخذ درجه اجتهاد به توصیه آیت الله ملا محمد کاظم خراسانی راهی نجف اشرف گردید.

ابن يمين فريومدي : از نامدارترين شاعران قطعه سراي زبان فارسي است و هنر وي بكار بردن مضامين اخلاقي و اجتماعي در قطعات شيرين و دل انگيز است. وي در سال 685 يا 686 ه – ق ديده به جهان گشود و در سال 769 ه – ق چشم از جهان فرو بست. او مسلمان و شيعي مذهب بود و نسبت به حضرت مولي الموحدين اظهار ارادت و علاقه اي خاص داشت.

فروغي بسطامي : وي از بزرگان بسطام بود و يكي از بزرگترين غزل سرايان عصر اخير به شمار مي آيد. تاريخ تولد او را 1213 ه – ق در دوره قاجار مي دانند. در غزل هاي او موجي از احساس عميق شاعرانه به چشم مي خورد.

شيخ علاء الدوله سمناني: اين عارف مشهور و نامي ايراني در سال 659 ه – ق در بيابانك سمنان ولادت يافت و در دوم ماه رجب سال 736 ه – ق در صوفي آباد سمنان چشم از جهان فرو بست و همان جا مدفون است. كتابهاي بسياري در فقه و حديث و لغت و ادب از او به جاي مانده است.
صنايع دستي

نمد مالی: یکی دیگر از صنایع دستی که قدمتی دیرینه در استان سمنان دارد، نمد مالی است. وضعیت فعلی تولید نمد در استان سمنان از نظر کمی و کیفی بسیار مطلوب است و مراکز تولید نمد در استان، شهرستان سمنان، دامغان و روستای ابرسیج شاهرود است. مواد اولیه مصرف شده در نمد مالی پشم است که در اندازه های مختلف تهیه می شود. آنچه در نمد مالی می توان مشاهده کرد، ذوق و هنر، به همراه تحرک تولید کننده است. تولیدات این زحمت کشان علاوه بر استفاده شخصی به روستاهای شمالی استان و شهرستان مازندران ارسال می شود.
چاپ قلمکار: چاپ قلمکار، گونه ای از چاپ سنتی روی پارچه بافته شده است. برای نخستین بار، قلم کار سازان ایرانی برای دسترسی به تولید بیشتر و ایجاد هماهنگی و یکنواختی نقش ها، استفاده از مهره های چوبی را جایگزین استفاده از قلمو ساخته اند. برای فراهم آوردن امکاناتی به منظور استفاده مردم، قلم کار را که در گذشته فقط برای روی پارچه های پشمی و ابریشمی انجام پذیر بود بر انواع پارچه از قبیل متقال، کتان، چلوار و کرباس انجام دادند. در حال حاضر چاپ قلم کار به وسیله قالب های چوبینی که دارای نقوش برجسته است انجام می شود. در حقیقت رکن اصلی قلمکار سازی را قالب سازی تشکیل می دهد که معمولاً توسط افرادی که حرفه و تخصصشان قالب تراشی است به تفکیک رنگ و حداکثر در چهاررنگ روی چوب های گلابی و زالزالک تراشیده می شود گروهی از هنرمندان در رشته هایی چون ریشه تابی که پارچه زیر ساخت قلمکار را آماده می سازند یا صحرا کاری که کارهای رنگرزی، سفید گری، بخار و شستشوی پارچه های قلمکار را به عهده دارد به فعالیت مشغولند. مهمترین مرکز این صنعت در استان در شهرستان دامغان قرار دارد که ماهانه مقادیر هنگفتی انواع رومیزی، پرده، سفره و سایر محصولات قلمکار تولید و برای صدور به خارج از کشور آماده می کند.
سفالگری و سرامیک: سفالگری از مهمترین و قدیمی ترین دست ساخته های بشر است. آثار سفالی برخلاف آثار یافته شده فلزی، چوبین در زیر خاک فاسد نمی شود و به خاطر این حالت استثنائی، به اطلاعات گویا درباره آن می توان پی برد. صنعت سفالگری در استان سمنان از پیشینه معتبر برخوردار است . به طوری که دکتر اریک اشمید هنگام حفاری در اطراف دامغان امیدوار به کشف شهر افسانه ای هکاتوم پلیس یا شهر صد دروازه بود ، اگرچه موفق به کشف بقایای شهر مورد نظرش نشد ، ولی به مجموعه ای از بهترین فراورده های صنعتگران دو تا سه هزار سال قبل از میلاد مسیح دست یافت . این فراورده ها شامل کوزه های بزرگ به اشکال هندسی و دارای لعاب قهوه ای روشن و کرم بودند . از آنجا که زمینه های لازم برای صنعت سفالگری در اکثر نقاط استان فراهم بوده، این صنعت با وجود فراز و نشیبهای تاریخی، به حیات خویش ادامه داده است کارگاه سفال گری و سفال سازی قان بیگی در شاهرود از اهمیتی ویژه برخوردار است.

دستباف ها: مردمان این سرزمین پارچه های مورد نیاز خویش را با دست های هنر آفرین خود تهیه می کردند که از نظر تنوع رنگ، نقش، طرح و شیوه های بافت شگفت انگیز بود. دستبافی شامل تولید پرده های سنتی و هنری و حوله و شال گردن و پارچه های متقال زیر ساخت قلمکار است که در استان رایج است. علاوه برآن جاجیم، چادر شب، پلاس و چوفا (چوخا) که عمدتاً توسط روستائیان و عشایر تولید می شود، از دیگر صنایع دست باف مردم استان است. ماهانه مقادیر قابل توجه ای از این تولیدات به استان های دیگر و مراکز ارسال می شود. شهرستان سمنان به ویژه سرخه،  مهدی شهر، فولاد محله و روستاهای شهرستان دامغان و روستاهای بسطام از مراکز تولیدات جاجیمچه و دستباف استان به شمار می روند.
 
سوغات

سوغات شهمیرزاد: آلو وگردو از سوغاتی های معروف این شهر است.

 

 سوغات دامغان: پسته از بهترين سوغاتى‌هاى اين استان مي باشد. و هم چنین مي توان به خشكبار و نان سنتي آن اشاره كرد. نمد مالي، گليم بافي و جاجيم بافي و پارچه قلم كار و معرق منبت هم از عمده صنايع دستي معروف دامغان است. 

 

سوغات سمنان: نان چاي ( شيرمال و كماچ )، انجير، گردو و گليم، جاجيم، سفال، سراميك و نمد و بافته هاي داري مي باشد.

سوغات شاهرود: انگور، ظروف مرصع كاري شده و سفال و سراميك و تابلوهاي معرق و منبت و انواع زير انداز  و دست بافته  ها و نمد مي باشد.

سوغات گرمسار: انار، خربزه و از صنايع دستي مي توان به سفالگري و درودگري و بافته هاي داري و صنايع نازك كاري چوب نيز اشاره نمود.

سوغات  مهديشهر:  شامل  انواع  لبنيات  و گردو  و خشكبار،  قالي بافي، نمدمالي  گليم و  جاجيم بافي  مي باشد.