حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی کارشناس تاریخ و فعال رسانه در یادداشتی به مناسبت سالگرد شهادت آیت الله علامه شهید شریعت شیخ فضل الله نوری به فریضه امر به معروف و نهی از منکر از منظر این عالم مجاهد پرداخته است که در ادامه می خوانید:
شهید شریعت علامه شیخ فضل الله نوری، مجتهد برجسته و از پیشگامان نهضت مشروطه در ایران، امر به معروف و نهی از منکر را فریضه‌ای واجب و حیاتی برای حفظ و ارتقای جامعه اسلامی می‌دانست.
دیدگاه‌های شیخ فضل الله نوری در مورد امر به معروف و نهی از منکر، به رغم گذشت بیش از یک قرن از شهادت ایشان، همچنان از اهمیت و اقبال زیادی برخوردار است. آثار و نوشته‌های ایشان در این زمینه، مورد مطالعه و بررسی عالمان و فقیهان شیعه قرار گرفته و می‌تواند راهنمای مفیدی برای انجام این فریضه در شرایط امروزی باشد. دیدگاه‌های ایشان در این زمینه را می‌توان در محور‌های زیر خلاصه کرد:
اهمیت و ضرورت: شیخ فضل الله نوری امر به معروف و نهی از منکر را واجبی همگانی و وظیفه‌ای بر عهده هر فرد مسلمان می‌دانست. از نظر ایشان، این فریضه نقشی اساسی در اصلاح جامعه، ترویج ارزش‌های اسلامی و جلوگیری از منکرات ایفا می‌کند. ایشان معتقد بود که امر به معروف و نهی از منکر، ستون فقرات جامعه اسلامی و ضامن سلامت دین و اخلاق در آن است.
شرایط و حدود: شیخ فضل لله نوری بر لزوم انجام این فریضه با رعایت شرایط و حدود شرعی تاکید می‌کرد. از نظر ایشان، امر به معروف و نهی از منکر باید با علم، آگاهی و دلسوزی انجام شود و از هرگونه تندروی، خودخواهی و غرض‌ورزی پرهیز گردد. ایشان معتقد بود که این فریضه باید با حفظ احترام و تکریم افراد و بدون ایجاد هرگونه تنش و درگیری انجام شود.
مراتب امر به معروف و نهی از منکر: شیخ نوری مراتب مختلفی را برای انجام این فریضه بر اساس شرایط و توانایی افراد قائل بود. به نظر ایشان، مرتبه اول تذکر لسانی و ارشاد است که باید با حفظ احترام و ملایمت انجام شود. در صورت عدم تأثیر تذکر زبانی، می‌توان از روش‌های دیگر مانند تذکر کتبی، قاطعیت در سخن، تحریم، در نهایت استخدام قوه قاهره استفاده کرد.
مصادیق معروف و منکر: شیخ نوری مصادیق معروف و منکر را بسیار گسترده می‌دانست و معتقد بود که هر آنچه خلاف دستورات الهی و موجب فساد و تباهی جامعه باشد، منکر محسوب می‌شود. ایشان در این زمینه به مواردی همچون ظلم، ربا، دروغ، غیبت، تهمت، فحشا، بی‌حجابی و فساد اقتصادی اشاره می‌کردند.
نقش علما و مجتهدین:شیخ نوری علماء و مجتهدین را در ترویج و اجرای امر به معروف و نهی از منکر پیشگام و راهنما می‌دانست. از نظر ایشان، علماء وظیفه دارند با تبیین احکام و دستورات الهی، مردم را نسبت به معروف و منکر آگاه کنند و با تشویق و راهنمایی آنان، زمینه را برای انجام این فریضه فراهم سازند.
امر به معروف و نهی از منکر در امور فردی و اجتماعی: شیخ نوری معتقد بود که این فریضه تنها در زمینه امور فردی خلاصه نمی‌شود، بلکه شامل امور اجتماعی و سیاسی نیز می‌شود. از نظر ایشان، حکومت اسلامی وظیفه دارد با ترویج فضایل اخلاقی و قوانین اسلامی، زمینه را برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر در جامعه فراهم کند و با مفسدان و ظالمان به شدت برخورد کند.
امر به معروف و نهی از منکر و حقوق شهروندی: شیخ نوری تاکید داشت که انجام این فریضه نباید به نقض حقوق شهروندی و تجاوز به حریم خصوصی افراد منجر شود. از نظر ایشان، هر مسلمانی دارای حقوق و کرامتی است که باید در هر شرایطی محترم شمرده شود.
مبارزه با استبداد و ظلم: شیخ فضل الله نوری امر به معروف و نهی از منکر را صرفاً به تذکر لسانی محدود نمی‌کرد، بلکه آن را فریضه‌ای برای مبارزه با ظلم و استبداد نیز می‌دانست. ایشان از جمله علمایی بود که در جریان نهضت مشروطه، با استفاده از این فریضه، به مقابله با استبداد قاجاریه و ترویج عدالت و قانون‌گرایی پرداخت.
شهادت در راه امر به معروف: شیخ فضل الله نوری نهایتاً در راه دفاع از احکام الهی و انجام فریضه امر به معروف و نهی از منکر به شهادت رسید. ایشان معتقد بود که در شرایطی که دین و ارزش‌های اسلامی در معرض خطر قرار دارند، سکوت و مماشات جایز نیست و مسلمانان باید با شجاعت و از خودگذشتگی در راه حفظ و ترویج احکام الهی تلاش کنند
عملکرد شیخ فضل الله نوری در فریضه امر به معروف و نهی از منکر
مطالعه زندگی و آثار و عملکرد علامه شیخ فضل الله نوری این عالم برجسته و مجاهد، درس‌های ارزشمندی در زمینه امر به معروف و نهی از منکر به ما می‌دهد. نمونه‌هایی از رویکرد‌ها و مصادیق امر به معروف و نهی از منکر در سیره و اندیشه این مرجع دینی شهید که شامل حوزه‌های مختلف فرهنگی، سیاسی، اجتماعی و خانوادگی در ادامه می‌آید:
توجه به شرایط: شیخ فضل‌الله در امر به معروف و نهی از منکر، شرایط زمانی و مکانی را در نظر می‌گرفت و به گونه‌ای عمل می‌کرد که نتیجه‌بخش باشد.
استفاده از روش‌های مختلف: ایشان از روش‌های مختلفی مانند تذکر لسانی، منبر و خطابه، نامه‌نگاری، صدور اعلامیه، تحصن و اعتراض و تشکیل انجمن‌ها برای امر به معروف و نهی از منکر استفاده می‌کرد.
توجه به آگاهی و بصیرت: شیخ فضل‌الله معتقد بود که امر به معروف و نهی از منکر باید با بصیرت و آگاهی انجام شود تا به نتیجه مطلوب برسد.
ایجاد فضای معنوی در جامعه: تلاش‌های شیخ فضل‌الله در امر به معروف و نهی از منکر، برای ایجاد فضای معنوی در جامعه بود.
تقویت باور‌های دینی: تذکرات و ارشاد‌های ایشان، موجب تقویت باور‌های دینی مردم و التزام آنها به احکام شرعی می‌شد.
مبارزه با فساد: اقدامات شیخ فضل‌الله نوری در مبارزه با مظاهر فساد، نقش موثری در سالم‌سازی جامعه داشت.
بیداری و بصیرت مردم: روشنگری‌ها و افشاگری‌های ایشان، مردم را نسبت به خطرات و انحرافات موجود آگاه کرد و بصیرت آنها را افزایش می‌داد.
ترویج ازدواج آسان: شیخ فضل الله نوری معتقد بود که باید موانع ازدواج آسان از سر راه جوانان برداشته شود و آنها به راحتی بتوانند تشکیل خانواده بدهند.
تأکید بر تربیت صحیح فرزندان: شیخ فضل الله نوری تربیت صحیح فرزندان را از مهمترین وظایف پدر و مادر می‌دانست و به آنها توصیه می‌کرد که در تربیت فرزندان خود نهایت دقت را به کار ببرند.
مبارزه با مفاسد اخلاقی: شیخ فضل الله نوری با مفاسد اخلاقی در خانواده‌ها به شدت مخالفت می‌کرد و به مردم هشدار می‌داد که از این مفاسد دوری کنند.
تلاش برای مشروطه مشروعه: شیخ فضل الله نوری از جمله نمایندگان فعال در اولین دوره مجلس شورای ملی حضور داشت و در مجلس با جدیت به دنبال تحقق اهداف مشروطه بر پایه احکام اسلام بود. در جریان نهضت مشروطه، شیخ فضل الله نوری از مشروطه‌خواهان معتدل حمایت می‌کرد و خواهان مشروطه‌ای شرع پایه بود.
مخالفت با استبداد نو: شیخ فضل الله نوری پس از کودتای محمد علی شاه و برقراری استبداد نو، به شدت با این اقدام غیرقانونی مخالفت کرد و از مشروطه‌خواهان خواست تا برای احیای مشروطه تلاش کنند. این مجاهدت‌ها زا مصادیق امر به معروف و نهی از منکر قلمداد می‌شود.
مخالفت با استبداد صغیر: شیخ فضل الله نوری در دوران مظفرالدین شاه قاجار نیز با استبداد و خودکامگی پادشاه مخالفت می‌کرد و خواهان اجرای قانون و عدالت در کشور بود.
مخالفت با انجمن‌های ضد دینی: شیخ فضل الله نوری با فعالیت انجمن‌هایی که به دنبال ترویج افکار ضد دینی و غربی در ایران بودند، به شدت مخالفت می‌کرد.
ترویج حجاب اسلامی: شیخ فضل الله نوری از جمله حامیان حجاب اسلامی برای زنان بود و در این زمینه به ارشاد و راهنمایی زنان می‌پرداخت.
مبارزه با رباخواری: شیخ فضل الله نوری رباخواری را حرام شرعی می‌دانست و به شدت با آن مخالفت می‌کرد. او مردم را به پرهیز از ربا و روی آوردن به معاملات حلال تشویق می‌کرد.
ترویج فرهنگ وقف: شیخ فضل الله نوری وقف را یکی از سنت‌های حسنه اسلام می‌دانست و مردم را به وقف اموال خود برای امور خیر تشویق می‌کرد.
تألیف کتاب‌های تاریخی: شیخ فضل الله نوری علاوه بر کتاب‌های اخلاقی، کتاب‌های تاریخی نیز تألیف کرد. هدف او از نگارش این کتاب‌ها، تبیین تاریخ اسلام و عبرت‌آموزی برای نسل‌های آینده بود.
برگزاری مناظره‌های علمی: شیخ فضل الله نوری در مناظره‌های علمی با دانشمندان و علمای دیگر شرکت می‌کرد و به دفاع از عقاید دینی خود می‌پرداخت.
ترویج علم و دانش: شیخ فضل الله نوری معتقد بود که علم و دانش از ضروریات دین اسلام است و به همین دلیل، به ترویج علم و دانش در جامعه اهتمام می‌ورزید.
ترویج قناعت و ساده زیستی: شیخ فضل الله نوری زندگی ساده و قناعت پیشه‌ای داشت و به دیگران نیز توصیه می‌کرد که از تجمل‌گرایی و اسراف پرهیز کنند.
حمایت از تولید داخلی: شیخ فضل الله نوری معتقد بود که باید از تولید داخلی حمایت کرد و از مصرف کالا‌های خارجی که به اقتصاد کشور لطمه می‌زند، پرهیز کرد.
مبارزه با احتکار: شیخ فضل الله نوری احتکار را گناهی کبیر می‌دانست و به شدت با آن مخالفت می‌کرد. او معتقد بود که محتکران باید به خاطر ظلمی که به مردم می‌کنند، مجازات شوند.
ترویج فرهنگ حفظ محیط زیست: شیخ فضل الله نوری در سخنرانی‌ها و نوشته‌های خود، مردم را به حفظ محیط زیست و استفاده درست از منابع طبیعی تشویق می‌کرد.
آثار علمی و فکری شهید شیخ فضل الله نوری در زمینه امر به معروف و نهی از منکر
شیخ فضل الله نوری در زمینه امر به معروف و نهی از منکر میراث فکری و آثار علمی ارزشمندی از خود به جای گذاشته است. برخی از مهمترین این آثار عبارتند از:
۱. حاشیه بر عروة الوثقی: این کتاب یکی از مهمترین آثار فقهی شیخ فضل الله نوری است که در آن به بسیاری از مسائل مربوط به امر به معروف و نهی از منکر پرداخته شده است.
۲. رساله در امر به معروف و نهی از منکر: این رساله به طور خاص به موضوع امر به معروف و نهی از منکر اختصاص دارد و در آن شیخ نوری به تبیین اهمیت، شرایط، حدود و مصادیق این فریضه پرداخته است.
۳. منشور ملتی: این اثر شیخ نوری به عنوان اولین سند قانون اساسی ایران شناخته می‌شود و در آن به نقش امر به معروف و نهی از منکر در حکومت اسلامی اشاره شده است.
۴. سخنرانی‌ها و نوشته ها: علاوه بر این آثار، شیخ فضل الله نوری در بسیاری از سخنرانی‌ها و نوشته‌های خود به موضوع امر به معروف و نهی از منکر پرداخته است. مجموعه این آثار و افکار شیخ فضل الله نوری می‌تواند منبع ارزشمندی برای مطالعه و شناخت دیدگاه‌های ایشان در مورد این فریضه مهم باشد. دسترسی به نسخ چاپی برخی از این آثار ممکن است دشوار باشد. با این حال، می‌توانید نسخ الکترونیکی برخی از آنها را در سایت‌های کتابخانه‌های دیجیتالی و پایگاه‌های اطلاعاتی علمی پیدا کرد.
۵. میراث فکری: دیدگاه‌های شیخ فضل الله نوری در مورد امر به معروف و نهی از منکر، تاثیری عمیق بر اندیشه و عمل عالمان و فقیهان شیعه در ایران و سایر کشور‌های اسلامی داشته است.
تاکیدات ایشان بر لزوم انجام این فریضه با رعایت شرایط و حدود شرعی، نقش فعال علماء و مجتهدین در ترویج و اجرای آن و مبارزه با ظلم و استبداد از طریق امر به معروف و نهی از منکر، از جمله آموزه‌های ارزشمندی است که از این عالم برجسته به یادگار مانده است. امروزه لازم به ذکر است که دیدگاه‌های شیخ فضل الله نوری در مورد امر به معروف و نهی از منکر، در میان عالمان و فقیهان شیعه نیز مورد بحث و گفتگو بوده است.