حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی،کارشناس ارشد تاریخ اسلام و فعال رسانه در یادداشتی آورده است: واقعه کربلا که نقطه عطفی در تاریخ اسلام بود که تبعات عمیقی در ابعاد مختلف جامعه آن زمان، به‌ویژه در زمینه‌های اخلاقی و سیاسی، برجای گذاشت. به‌طوری‌که شرایط و اوضاع انحطاط اخلاقی و اجتماعی و خفقان سیاسی شدیدتری بر جامعه و ممالک اسلامی از سوی حکومت بنی‌امیه حاکم شد. در ادامه به بررسی مختصری از این شرایط می‌پردازیم:
انحطاط اخلاقی
ظلم، ستم و سرکوب: پس از واقعه کربلا، حکومت اموی به‌شدت سرکوبگرانه و ظالمانه عمل می‌کرد. یزید و خلفای بعدی او، با اعمال خشونت و ستم علیه مخالفان خود، فضایی از ترس و وحشت را در جامعه حاکم کرده بودند.
فساد و ضعف ایمان: فساد اخلاقی در سطوح مختلف جامعه، از جمله دربار و دستگاه حاکم، رواج پیدا کرد. بی بند و باری و ثروت‌اندوزی نامشروع، به امری رایج تبدیل شده بود.
با روی کار آمدن حکومت اموی، ارزش‌های دینی به تدریج جای خود را به دنیاطلبی و مادی‌گرایی داد. بسیاری از مردم از آموزه‌های اصیل اسلام فاصله گرفته و به دنبال شهوات و لذت‌های دنیوی بودند.
خفقان سیاسی
استبداد: حکومت اموی به شدت استبدادی بود و هرگونه مخالفت و انتقادی را به شدت سرکوب می‌کرد. آزادی بیان و اجتماعات به شدت محدود شده بود و مردم از هرگونه فعالیتی که می‌توانست حکومت را به خطر بیندازد، منع می‌شدند.
ناعدالتی: عدالت اجتماعی در جامعه آن زمان به شدت مغفول مانده بود. طبقات ثروتمند و قدرتمند از امتیازات ویژه‌ای برخوردار بودند، درحالی‌که اقشار ضعیف جامعه در فقر و محرومیت زندگی می‌کردند.
اختناق: فضای خفقان و سرکوب سیاسی، مانع از هرگونه فعالیت سیاسی و اجتماعی آزادانه‌ای می‌شد. مردم از ترس سرکوب، از بیان عقاید و نظرات خود واهمه داشتند.
پیامدهای انحطاط اخلاقی و خفقان سیاسی
این انحطاط اخلاقی و خفقان سیاسی، تأثیرات و پیامدهای منفی بسیاری برای جامعه اسلامی به دنبال داشت. از جمله این پیامدها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
ضعف و انحطاط تمدن اسلامی: فضای فاسد و ستمگرانه حاکم بر جامعه، مانع از پیشرفت و شکوفایی تمدن اسلامی شد. خلاقیت و نوآوری در زمینه‌های مختلف علمی، فرهنگی و هنری رو به افول گذاشت.
ایجاد تفرقه و انشقاق: ظلم و ستم حکومت اموی، باعث ایجاد نارضایتی و خشم مردم شد. این نارضایتی‌ها به تدریج به تفرقه و انشقاق در جامعه اسلامی دامن زد و زمینه بروز اختلافات و درگیری‌های فرقه‌ای و مذهبی را فراهم کرد.
زمینه‌سازی برای نهضت‌های آزادیخواهانه: خفقان سیاسی و استبداد حکومت اموی، بستر لازم برای ظهور نهضت‌های آزادیخواهانه و قیام‌های مردمی را فراهم کرد. مردم ستمدیده به تدریج به این نتیجه رسیدند که تنها راه رهایی از ظلم و ستم، قیام علیه حکومت اموی است.
واقعه کربلا در ایجاد این شرایط نقش کلیدی داشت. شهادت امام حسین (ع) و یارانش، در برابر ظلم و ستم حکومت اموی، جرقه بیداری و قیام علیه ظلم را در دل مسلمانان روشن کرد. این واقعه، نقطه عطفی در تاریخ اسلام بود که مسیر تاریخ را به‌طورکلی تغییر داد.
نقش پیام‌آوران کربلا در مقابله با انحطاط جامعه
موارد ذکر شده در بالا، صرفاً نگاهی اجمالی به شرایط و اوضاع انحطاط اخلاقی و خفقان سیاسی حاکم بر جامعه پس از واقعه کربلا بود. اما نقش پیام‌آوران کربلا به ویژه امام سجاد علیه‌السلام و حضرت زینب کبری سلام‌الله‌علیها در مقابله با انحطاط اخلاقی و اجتماعی و سیاسی پیام‌آوران کربلا بی‌بدیل و بسیار اثرگذار بود.
آن بزرگواران پس از واقعه کربلا، رسالت انتقال پیام امام حسین (ع) و یارانش را بر عهده داشتند. آنها با تحمل سختی‌ها و خطرات فراوان، به ترویج معارف و ارزش‌های اصیل اسلام در جامعه آن زمان پرداختند و نقش مهمی در مقابله با انحطاط اخلاقی، اجتماعی و سیاسی حاکم بر آن جامعه ایفا کردند.
روایت اصیل واقعه کربلا از فعالیت‌های پیام آوران کربلا بود؛ پیام آوران کربلا، با شرح جزئیات واقعه کربلا و مظلومیت امام حسین (ع) و یارانش، مردم را از ظلم و ستم حکومت اموی آگاه می‌کردند. آنها با بیان خطبه‌ها و سخنرانی‌های حماسی، مردم را به قیام علیه ظلم و ستم و احیای ارزش‌های اسلامی دعوت می‌کردند.
فعالیت‌های حضرت زینب (ع) و امام سجاد (ع) در مقابله با انحطاط اخلاقی، اجتماعی و سیاسی حاکم بر جامعه پس از واقعه کربلا، تاثیرات بلندمدتی به شرح زیر داشت؛
۱. احیا و تداوم نهضت عاشورا: حضرت زینب (ع) و امام سجاد (ع) با تبیین مظلومیت امام حسین (ع) و یارانش، نهضت عاشورا را زنده نگه داشتند و پیام آن را به نسل‌های بعد منتقل کردند. این امر، زمینه را برای قیام‌های آزادیخواهانه و نهضت‌های اسلامی بعدی فراهم کرد.
2. تقویت مذهب تشیع: فداکاری‌ها و تلاش‌های حضرت زینب (ع) و امام سجاد (ع)، نقش مهمی در تقویت مذهب تشیع داشت. ایشان با تبیین معارف اهل بیت (ع) و دفاع از حقوق آنها، به گسترش تشیع در جهان اسلام کمک کردند.
3. ایجاد الگوی مقاومت: حضرت زینب (ع) و امام سجاد (ع) با صبر و استقامت خود در برابر ظلم و ستم، الگویی از مقاومت و ایستادگی را به مسلمانان جهان ارائه دادند. این الگو، در طول تاریخ، الهام بخش بسیاری از نهضت‌های آزادیخواهانه و ضدظلم بوده است.
حضرت زینب کبری (ع) و امام سجاد (ع) به عنوان دو تن از پیام آوران اصلی واقعه کربلا، نقش بی بدیلی در مقابله با انحطاط اخلاقی، اجتماعی و سیاسی حاکم بر جامعه پس از واقعه کربلا ایفا کردند. ایشان با صبر و استقامت، تبیین مظلومیت امام حسین (ع) و یارانش، احیای معارف اسلام و مبارزه با ظلم و ستم، به حفظ و نشر اسلام ناب محمدی (ص) و ترویج مکتب تشیع در جهان اسلام کمک شایانی کردند. تاثیرات فعالیت‌های این دو بزرگوار، تا به امروز نیز در جهان اسلام باقی مانده و الهام بخش مسلمانان در سراسر جهان است.
گفتمان امام سجاد (ع) در دوره پس از حماسه عاشورا
بررسی گفتمان حضرت علی بن الحسین امام سجاد علیه السلام به عنوان امام چهارم پس از شهادت عزتمندانه امام حسین علیه‌السلام و یاران باوفایش در راه احیا و نجات دین اسلام، در دوره انحطاط اخلاقی پس از واقعه عاشورا بسیار حائز اهمیت و درس آموز است. امام سجاد علیه السلام در دوره انحطاط اخلاقی پس از واقعه عاشورا، با توجه به شرایط حاکم بر جامعه اسلامی، بر چند محور اساسی تمرکز داشتند و گفتمان اصلی آن حضرت، چندبعدی و جامع بوده است:
۱. حفظ و تداوم نهضت عاشورا: امام سجاد (ع) با زنده نگه داشتن یاد و خاطره شهدای کربلا، به ویژه امام حسین (ع)، نهضت عاشورا را تداوم بخشیدند. ایشان با روایتگری واقعه عاشورا و تبیین فلسفه و اهداف آن، این واقعه عظیم را به عنوان درس‌ها و عبرت‌های ماندگار برای نسل‌های آینده معرفی کردند.
۲. رسوا کردن ظلم و ستم امویان: امام سجاد (ع) با روش‌های مختلف، از جمله مناظره، خطبه و دعا، ظلم و ستم امویان را به مردم نشان می‌دادند. ایشان در فرصت‌های مناسب، جنایات یزید و یارانش را در واقعه عاشورا برملا می‌کردند و ماهیت پلید و غیرانسانی حکومت اموی را افشا می‌نمودند.
۳. حفظ معارف و احادیث اهل بیت: امام سجاد (ع) با وجود محدودیت‌های شدید، به تدریس و ترویج معارف و احادیث جد بزرگوارشان، امام علی (ع) و پدرشان، امام حسین (ع) می‌پرداختند. ایشان با تربیت شاگردان و یاران صدیق، تلاش می‌کردند تا مشعل هدایت و نور اسلام ناب محمدی (ص) را روشن نگه دارند.
۴. احیای فرهنگ و اخلاق اسلامی: امام سجاد (ع) با تأکید بر آموزه‌های اخلاقی اسلام، مانند تقوا، صبر، ایثار و گذشت، به دنبال احیای ارزش‌های اصیل اسلامی در جامعه بودند. ایشان با رفتار و سلوک خود، الگوی کاملی از یک انسان متخلق به اخلاق اسلامی را به نمایش می‌گذاشتند و مردم را به پیروی از این آموزه‌ها دعوت می‌کردند.
۵. ترویج دعا و نیایش: امام سجاد (ع) با تألیف کتاب ارزشمند “صحیفه سجادیه”، مجموعه‌ای از دعاها و مناجات را به یادگار گذاشتند که تا به امروز، چراغ هدایت و پناهگاه معنوی بسیاری از مسلمانان در سراسر جهان بوده است. ایشان با تأکید بر دعا و نیایش به عنوان راه ارتباط با خداوند متعال، مردم را به تهذیب نفس و تقویت ایمان خود تشویق می‌کردند.
بنابراین، گفتمان امام سجاد علیه السلام در دوره انحطاط اخلاقی پس از واقعه عاشورا، بر حفظ و ترویج معارف اهل بیت علیهم السلام، رسوا کردن ظلم و ستم امویان، احیای فرهنگ و اخلاق اسلامی، ترویج دعا و نیایش و حفظ و تداوم نهضت عاشورا استوار بود. این گفتمان، نقش مهمی در حفظ هویت اسلامی و جلوگیری از انحراف جامعه از مسیر حق و حقیقت داشت و زمینه‌ساز نهضت‌های بعدی شیعیان در راستای برپایی عدالت و احیای اسلام ناب محمدی (ص) گردید.
الگوی حاکم بر گفتمان امام سجاد (ع)
ادامه بحث درباره گفتمان امام سجاد علیه السلام در تکمیل بحث قبلی، می‌توان به برخی شاخص‌ها و رویکردهای گفتمان امام سجاد علیه السلام در دوره انحطاط اخلاقی پس از واقعه عاشورا اشاره کرد که میزان موفقیت این گفتمان هوشمندانه را همواره افزایش می‌داد:
۱. مخاطب‌شناسی: امام سجاد (ع) در بیان معارف و ارائه رهنمودها، مخاطبان خود را به درستی می‌شناختند و متناسب با سطح فهم و نیازهای هر گروه، سخن می‌گفتند.
۲. استفاده از روش‌های مختلف: ایشان از روش‌های متنوعی مانند موعظه، خطبه، مناظره، دعا و نیایش و حتی شعر برای انتقال پیام خود استفاده می‌کردند.
۳. صبر و بردباری: امام سجاد (ع) در شرایطی که تحت فشار و مراقبت شدید امویان قرار داشتند، با صبر و بردباری به فعالیت‌های خود ادامه می‌دادند و هرگز از رسالت الهی خود دست نمی‌کشیدند.
۴. توجه به ابعاد مختلف زندگی: گفتمان امام سجاد (ع) صرفاً به مسائل اعتقادی و عبادی محدود نمی‌شد، بلکه ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی را نیز در بر می‌گرفت.
تأثیرات گفتمان جامع امام سجاد (ع)
گفتمان امام سجاد (ع) در دوره انحطاط اخلاقی پس از واقعه عاشورا، تأثیرات عمیقی بر جامعه اسلامی گذاشت که از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱. حفظ و ترویج معارف اهل بیت: تعالیم و آموزه‌های امام سجاد (ع) به عنوان میراثی گرانبها از اهل بیت (ع)، نسل به نسل منتقل شد و در حفظ و ترویج مذهب تشیع نقش اساسی ایفا کرد.
۲. بیداری افکار عمومی: سخنان و روشنگری‌های امام سجاد (ع) پرده از ظلم و ستم امویان برداشت و بسیاری از مردم را نسبت به ماهیت پلید این حکومت آگاه کرد.
۳. تقویت ایمان و تقوا: تأکید امام سجاد (ع) بر دعا و نیایش و ترویج اخلاق اسلامی، ایمان و تقوا را در قلوب مردم تقویت کرد و آنها را به سوی کمال معنوی رهنمون ساخت.
۴. ایجاد انگیزه برای قیام و نهضت: حفظ و تداوم نهضت عاشورا توسط امام سجاد (ع)، انگیزه‌ای برای قیام و نهضت علیه ظلم و ستم در مسلمانان ایجاد کرد و زمینه را برای نهضت‌های بعدی شیعیان فراهم آورد.
امام سجاد علیه السلام با گفتمان خود در دوره انحطاط اخلاقی پس از واقعه عاشورا، نقشی حیاتی در حفظ و ترویج معارف قرآن و اهل بیت علیهم السلام، احیای ارزش‌های اسلامی، رسوا کردن ظلم و ستم امویان و تداوم نهضت عاشورا ایفا کردند. تأثیرات گفتمان ایشان تا به امروز نیز باقی مانده و راهنمای مسلمانان در مسیر حق و حقیقت است.
حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی
