حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی کارشناس تاریخ و فعال رسانه در یادداشتی به مناسبت سالگرد شهادت آیت الله علامه شهید شریعت شیخ فضل الله نوری نوشت:شیخ فضل‌الله نوری زاده ۲ ذی‌الحجه ۱۲۵۹ ه.ق. در لاشک مازندران و شهادت ۱۳ رجب ۱۳۲۷ ه.ق. در تهران، از مجتهدان برجسته شیعه و از پیشگامان جنبش مشروطه در ایران بود. او در ابتدا از حامیان مشروطه‌خواهان بود، اما بعدها به دلیل مغایرت مشروطه با احکام اسلام با آن به مخالفت برخاست.
وی در نجف به تحصیل علوم دینی پرداخت و از شاگردان برجسته میرزای بزرگ شیرازی بود. پس از بازگشت به ایران، در تهران به تدریس و فعالیت‌های سیاسی مشغول شد. از جمله اقدامات او می‌توان به حمایت از نهضت تنباکو، مخالفت با استبداد صغیر محمدعلی شاه و تلاش برای تدوین قانون اساسی مشروعه بر پایه احکام اسلام اشاره کرد.
اختلاف‌نظر او با برخی از مشروطه‌خواهان در خصوص ماهیت مشروطه و مغایرت آن با احکام شرع، به‌تدریج او را به یکی از مخالفان سرسخت مشروطه تبدیل کرد. پس از به توپ بستن مجلس توسط محمدعلی شاه، شیخ فضل‌الله نوری از جمله کسانی بود که حکم تحریم محمدعلی شاه را صادر کرد. اختلافات بین شیخ فضل‌الله نوری و برخی از مشروطه‌خواهان در خصوص ماهیت مشروطه و مغایرت آن با احکام شرع، شدت گرفت. شیخ فضل‌الله نوری در اعلامیه‌ها و سخنرانی‌های خود، مشروطه را مغایر با احکام اسلام دانست و خواستار برقراری حکومت اسلامی شد. او معتقد بود که قوانین باید بر پایه احکام اسلام وضع شوند و نه بر اساس الگوهای غربی.
با فتح تهران توسط مشروطه‌خواهان و روی کار آمدن احمدشاه، فعالیت‌های شیخ فضل‌الله نوری خشم مشروطه‌خواهان را برانگیخت و او به اتهام محاربه دستگیر شد با توطئه عوامل خارجی و داخلی شیخ فضل‌الله نوری به اتهام محاربه دستگیر و پس از محاکمه‌ای صوری و کوتاه و بدون رعایت تشریفات قانونی به اعدام محکوم شد.
در این محاکمه، اتهامات متعددی از جمله تبلیغ علیه مشروطه، تحریک مردم به اغتشاش و همکاری با محمدعلی شاه به او تلقین شد.
سرانجام شیخ فضل‌الله نوری علی‌رغم تلاش برخی از علما برای نجات جان ایشان، در ۹ مرداد ۱۲۸۸ ه.ش. (۱۳ رجب ۱۳۲۷ ه.ق.) در میدان توپخانه تهران به دار آویخته شد. پیکر شیخ فضل‌الله نوری پس از اعدام به‌صورت شبانه و مخفیانه از سوی خانواده و دوستدارانش، به قم منتقل و در یکی از حجرات صحن اتابکی، حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) به خاک سپرده است.
اعدام شیخ فضل‌الله نوری لکه ننگینی بر پیشانی مشروطه‌خواهان گذاشت و باعث شد که بسیاری از مردم از مشروطه دلسرد شوند. ایجاد شکاف عمیقی بین مشروطه‌خواهان و مذهبیون از پیامدهای اعدام این عالم ربانی و مجاهد بود. این واقعه همچنین باعث شد که مشروطه در ایران به انحراف کشیده شده و از مسیر اصلی خود دور شود.
بدون شک یکی از شخصیت‌های مهم و تأثیرگذار در تاریخ مشروطه ایران بوده است. هنوز هم بعد از گذشت بیش از صدسال، شخصیت و عملکرد شیخ فضل‌الله نوری مورد مباحثه است. برخی او را از خائنان به مشروطه می‌دانند؛ اما عده زیادی او را عالم مجاهد و مجتهدی پایبند به احکام شرع و مدافع اسلام می‌دانند که مشروطه را با قید مشروعه و قائم به موازین اسلامی می‌خواست.
برخی از مبارزات و خدمات شیخ فضل‌الله نوری
مبارزات نهضت تنباکو: شیخ فضل‌الله نوری از جمله فعالان برجسته نهضت تنباکو بود و نقش مهمی در تحریم تنباکو و لغو امتیاز آن توسط مظفرالدین‌شاه قاجار ایفا کرد.
مشروطه‌خواهی: در ابتدا از حامیان مشروطه‌خواهان بود و در تدوین قانون اساسی مشروطه مشارکت داشت.
مخالفت با مشروطه مغایر با اسلام: پس از آنکه به مغایرت برخی از اصول مشروطه با احکام اسلام پی برد، به مخالفت با آن برخاست و خواهان برقراری حکومت اسلامی شد.
مبارزه با استبداد: در دوران استبداد صغیر محمدعلی شاه، از جمله کسانی بود که حکم تحریم محمدعلی شاه را صادر کرد.
تدریس علوم دینی: شیخ فضل‌الله نوری از برجسته‌ترین مدرسین علوم دینی در زمان خود بود و شاگردان زیادی را تربیت کرد.
تألیف کتب و آثار علمی: آثار متعددی در زمینه‌های مختلف فقهی، اصولی، کلامی و تاریخی از خود به یادگار گذاشته است.
تلاش برای قانون اساسی اسلامی: از جمله تلاش‌های او می‌توان به تلاش برای تدوین قانون اساسی مشروعه بر پایه احکام اسلام اشاره کرد.
مبارزه با ظلم و ستم: در طول زندگی خود همواره با ظلم و ستم مبارزه کرد و همواره در دفاع از حقوق مردم تلاش کرد.
درس‌هایی از زندگی و مبارزات شیخ فضل‌الله نوری
آیت‌الله‌العظمی شیخ فضل‌الله نوری، یکی از چهره‌های شاخص و تأثیرگذار در تاریخ معاصر ایران، سرشار از درس‌ها و عبرت‌هایی است. در زیر به برخی از مهم‌ترین درس‌هایی که می‌توان از زندگی این روحانی بزرگ گرفت، اشاره می‌شود:
۱. شجاعت و پایبندی به عقیده تا پای جان: شیخ فضل‌الله نوری در تمام دوران زندگی خود، شجاعانه از عقاید و باورهای خود دفاع کرد. او حتی در زمانی که جانش در خطر بود، از بیان نظرات خود در مورد مشروطه و ضرورت تطبیق آن با احکام اسلام، دست نکشید. سخنرانی علیه مشروطه غیرمشروعه در میدان توپخانه، تحریم و ایستادگی در برابر محمدعلی شاه قاجار و درباریان، امتناع و مقابله با عواملی که خواهان امضای فرمان مشروطیت توسط او بودند. رد پیشنهاد رشوه هنگفتی از سوی وثوق‌الدوله برای سکوت در مورد مشروطه نمونه‌هایی از شجاعت شیخ فضل‌الله نوری بود که حاضر شد برای دفاع و ماندگاری آرمان‌های متعالی خود، جان خود را فدا کند.
۲. استقلال رأی و عدم وابستگی به قدرت: شیخ فضل‌الله بصیرت و شناخت عمیق از مسائل جامعه داشت و به هیچ قدرتی وابسته نبود و تنها به دنبال رضایت خداوند بود. او در مقاطعی از نهضت مشروطه، با پیش‌کشیدن طرح مشروطه مشروعه مخالفت کرد، چرا که معتقد بود مشروطه‌خواهان از مسیر حق منحرف شده‌اند.
۳. پایبندی به اصول و ارزش‌ها: شیخ فضل‌الله نوری در تمام طول زندگی خود به اصول و ارزش‌های اسلامی پایبند بود و از آن‌ها دفاع کرد. این درس به ما می‌آموزد که در هر شرایطی باید به اصول خود وفادار بمانیم و از ارزش‌هایمان دفاع کنیم.
۴. مبارزه برای حق و عدالت: شیخ نوری تمام عمر خود را صرف مبارزه برای حق و عدالت کرد و از مظلومان دفاع نمود. این درس به ما می‌آموزد که نسبت به ظلم و ستم بی‌تفاوت نباشیم و برای احقاق حق تلاش کنیم.
۵. حفظ هویت، استقلال و خودباوری: شیخ فضل‌الله نوری برای حفظ هویت دینی و ملی نگران بود و همواره بر حفظ هویت و ارزش‌های ایرانی -اسلامی تأکید می‌کرد و او همواره به استقلال و خودباوری ملت ایران تأکید داشت و با نفوذ بیگانگان مخالفت می‌کرد. این درس به ما می‌آموزد که به توانایی‌های خود اعتماد کنیم و برای استقلال کشورمان تلاش کنیم. تأکید و تلاش بر لزوم تطبیق قوانین مشروطه با احکام اسلام، مخالفت و مبارزه با عنصر فرنگی و ترویج فرهنگ و ارزش‌های غربی، تأکید حفظ زبان و ادبیات فارسی نمونه‌هایی از تلاش‌های باورمندانه و شجاعانه شیخ فضل‌الله نوری برای حفظ هویت دینی و ملی بود.
۶. نقش فعال روحانیت در جامعه: شیخ فضل‌الله نوری نشان داد که روحانیت می‌تواند نقش مهمی در هدایت جامعه و مبارزه با فساد ایفا کند. این درس به ما می‌آموزد که روحانیون باید در مسائل اجتماعی و سیاسی فعال باشند و به مردم خدمت کنند.
۷. ضرورت آگاهی و بصیرت: شیخ فضل‌الله نوری با مطالعه و تحقیق، به دانش و بصیرت بالایی دست یافته بود. این درس به ما می‌آموزد که برای تصمیم‌گیری درست و مقابله با توطئه‌ها، باید آگاه و بابصیرت باشیم.
۸. مقاومت در برابر جریان‌های انحرافی: شیخ فضل‌الله نوری با جریان‌های انحرافی و کسانی که می‌خواستند اسلام را تحریف کنند، مبارزه کرد. این درس به ما می‌آموزد که در برابر هرگونه انحراف از دین و ارزش‌ها بایستیم.
۹. اهمیت وحدت و همدلی: شیخ فضل‌الله نوری همواره بر اهمیت وحدت و همدلی مسلمانان تأکید می‌کرد. این درس به ما می‌آموزد که برای مقابله با دشمنان، باید متحد باشیم و از اختلافات پرهیز کنیم.
۱۰. پایداری در برابر سختی‌ها: شیخ فضل‌الله نوری در طول زندگی خود سختی‌ها و مشکلات فراوانی را تحمل کرد، اما هرگز از مبارزه دست برنداشت. این درس به ما می‌آموزد که در برابر مشکلات صبور باشیم و از تلاش دست برنداریم.
در مجموع، زندگی شیخ فضل‌الله نوری الگویی کامل برای مسلمانان و آزادی‌خواهان است. او با صبر و استقامت در راه حق، دوری از تفرقه و حفظ وحدت ملی و مذهبی، توجه به اخلاق و معنویت نشان داد که چگونه می‌توان با ایمان، تقوا، شجاعت و بصیرت، در راه دین خدا و خدمت به مردم تا پای دار اعدام گام برداشت و شهادت در راه آرمان الهی نصیبش شد.
درس‌های زندگی و مبارزه این عالم مجاهد برای نسل امروز بسیار الهام‌بخش است؛ شجاعت و پایبندی به عقیده تا فدای جان، استقلال رأی داشتن و عدم وابستگی به قدرت، پایبندی به اصول و ارزش‌ها، مبارزه برای احقاق حق و عدالت، حفظ هویت، استقلال و خودباوری ایرانی و اسلامی، تعریف نقش فعال و پیشرو برای روحانیت در جامعه، ضرورت کسب آگاهی و بصیرت سیاسی و فرهنگی، مقاومت در برابر جریان‌های انحرافی، وحدت آفرینی و همدلی و پایداری در برابر سختی‌ها، از درس‌های فراموش نشدی علامه شهید فضل‌الله نوری است.
حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی