حجت الاسلام محمدباقر مشکاتی،کارشناس تاریخ و فعال رسانه در آستانه سالگرد شهادت آیت الله علامه شهید شریعت شیخ فضل الله نوری در یادداشتی نوشت:مرجع عالی‌قدر آیت الله العظمی شیخ فضل‌الله نوری (رضوان الله تعالی علیه)، یکی از چهره‌های شاخص و تأثیرگذار در دوران مشروطه ایران بود که سرانجام به دلایلی پیچیده و چندگانه، محکوم به اعدام شد.
اعدام این روحانی برجسته، همواره موضوع بحث و جدل‌های تاریخی بوده است و دیدگاه‌های مختلفی در این باره ارائه شده است.
عوامل داخلی اعدام علامه شیخ فضل الله نوری
در نگاه کلی مخالفت علامه شیخ فضل‌الله نوری با برخی از جریان‌های مشروطه، ناشی از تفاوت‌های اساسی در دیدگاه‌های او با مشروطه‌خواهان در مورد نقش دین، جایگاه روحانیت، ماهیت مشروطه بدون موازین اسلامی و آینده ایران بود. این اختلافات در نهایت به شهادت تلخ او منجر شد. با این حال دلایل اصلی و داخلی اعدام علامه شیخ فضل‌الله نوری را می‌توان به شرح زیر خلاصه کرد:
۱. اختلاف نظر در تفسیر مشروطه: شیخ فضل‌الله نوری، برخلاف بسیاری از مشروطه‌خواهان، معتقد به مشروعه بودن مشروطه بود. او بر این باور بود که قانون اساسی باید بر اساس اصول اسلامی تنظیم شود و از نفوذ تفکرات غربی در امور داخلی کشور جلوگیری شود. این دیدگاه، او را در تقابل با بسیاری از مشروطه‌خواهان قرار داد که به دنبال الگوگیری از غرب بودند.
۲. مخالفت با برخی مفاد قانون اساسی: شیخ فضل‌الله با برخی از مفاد قانون اساسی مشروطه، مانند اصل برابری و آزادی‌های فردی به شکل مطلق، مخالف بود. او معتقد بود که این مفاهیم با اصول اسلامی در تضاد است.
۳. اتهام همکاری با محمدعلی شاه: یکی از اتهامات مهمی که به شیخ فضل‌الله وارد شد، همکاری با محمدعلی شاه و مخالفت با مجلس شورای ملی بود. اگرچه مورخان معتقدند که این اتهامات سوگیرانه و اغراق‌آمیز بوده است، اما این اتهامات در محاکمه او نقش مهمی ایفا کرد.
۴. فضای سیاسی متشنج: در دوران پس از فتح تهران و خلع محمدعلی شاه، فضای سیاسی ایران بسیار متشنج بود. رقابت‌های سیاسی بین گروه‌های مختلف مشروطه‌خواه و فشار‌های خارجی، باعث شد تا برخی از گروه‌ها به دنبال حذف رقبای خود باشند. شیخ فضل‌الله به عنوان یکی از مخالفان اصلی برخی از گروه‌های مشروطه‌خواه، مورد هدف قرار گرفت.
۵. نقش روحانیت در صحنه: شیخ فضل‌الله نوری به عنوان یک روحانی برجسته، خواهان حفظ نفوذ روحانیت در امور سیاسی کشور بود. این امر، با خواسته‌های برخی از گروه‌های مشروطه‌خواه که به دنبال محدود کردن نقش روحانیت بودند، در تضاد بود. یکی از دلایل اصلی مخالفت با شیخ فضل‌الله، تلاش برخی گروه‌های سیاسی برای محدود کردن نقش روحانیت در امور سیاسی کشور بود. این امر باعث شد تا محاکمه شیخ بهانه‌ای برای تضعیف جایگاه روحانیت در ساختار قدرت شود.ها رقابت‌ها فشار‌های سیاسی گروه ها: گروه‌های سیاسی مختلف، به ویژه برخی از مشروطه‌خواهان افراطی، فشار زیادی برای اعدام شیخ فضل‌الله وارد کردند. اعدام شیخ فضل‌الله، بخشی از تلاش‌های برخی از گروه‌های سیاسی برای حذف رقبای و مخالفان خود و تثبیت قدرت شان بود.
۷. فقدان دادگاه عادلانه: به نظر می‌رسد محاکمه شیخ فضل‌الله نوری در یک فضای سیاسی متشنج و تحت تأثیر فشار‌های گروه‌های مختلف سیاسی صورت گرفته است. دادگاه فاقد استقلال لازم بوده و تحت تأثیر جو عمومی و سیاسی زمان قرار داشته است. از این روی دادگاهی که به محاکمه شیخ فضل‌الله پرداخت، به دلیل فشار‌های سیاسی و جو عمومی، نمی‌توانست یک دادگاه عادلانه محسوب شود.
۸. اتهامات مبهم و سیاسی: اتهاماتی که به شیخ وارد شد، اغلب مبهم و سیاسی بوده و بر اساس شواهد محکمه‌پسند نبوده‌اند. برخی از این اتهامات، مانند همکاری با محمدعلی شاه، بیشتر جنبه‌ی تبلیغاتی داشته و برای تضعیف موقعیت سیاسی این مرجع دینی مطرح شده‌اند.
ارزیابی تاریخی اعدام شیخ فضل‌الله نوری، یکی از نقاط تاریک تاریخ مشروطه ایران است. این حادثه، نشان‌دهنده‌ی پیچیدگی‌های سیاسی و اجتماعی دوران مشروطه و همچنین رقابت‌های شدید بین گروه‌های مختلف سیاسی است. در مورد شخصیت و عملکرد شیخ فضل‌الله نوری، همچنان اختلاف نظر‌هایی وجود دارد. برخی او را یک مرجع و عالم دینی متعهد و مخالف استبداد می‌دانند که مشروطه‌ی مشروعه را مطرح کرد؛ و برخی دیگر او را به محافظه‌کاری و مخالفت با برخی از اصول مشروطه متهم می‌کنند.
عوامل خارجی اعدام علامه شیخ فضل الله نوری
نقش عوامل خارجی در اعدام شیخ فضل‌الله نوری مسئله‌ی دخالت عوامل خارجی در اعدام شیخ فضل‌الله نوری، همواره یکی از مباحث پیچیده و بحث‌برانگیز در تاریخ مشروطه ایران بوده است. اگرچه شواهد قطعی و مستدرکی برای اثبات دخالت مستقیم قدرت‌های خارجی در این رویداد وجود ندارد، اما برخی از مورخان بر این باورند که عوامل خارجی، به ویژه قدرت‌های بزرگ اروپایی، در این ماجرا دست داشته‌اند. دلایلی که برای این ادعا مطرح می‌شود عبارت‌اند از:
۱. رقابت‌های استعماری: در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم، رقابت‌های استعماری بین قدرت‌های بزرگ اروپایی در منطقه‌ی خلیج فارس شدت گرفته بود. هر یک از این قدرت‌ها به دنبال گسترش نفوذ خود در ایران و منطقه بودند.
۲. استفاده از اختلافات داخلی: قدرت‌های خارجی معمولاً از اختلافات داخلی کشور‌ها برای پیشبرد اهداف خود استفاده می‌کردند. آنها با حمایت از گروه‌های مختلف سیاسی، سعی در تضعیف دولت مرکزی و افزایش نفوذ خود داشتند.
۳. تلاش برای جلوگیری از شکل‌گیری یک ایران قدرتمند: شکل‌گیری یک ایران قدرتمند و مستقل، به نفع هیچ‌یک از قدرت‌های بزرگ اروپایی نبود. بنابراین، آنها سعی می‌کردند با ایجاد بی‌ثباتی در ایران، از تقویت این کشور جلوگیری کنند.
۴. حمایت مالی و پشتیبانی از گروه‌های سیاسی: قدرت‌های خارجی می‌توانستند با ارائه حمایت‌های مالی و لجستیکی به گروه‌های سیاسی مخالف با شیخ فضل‌الله، به آنها کمک کنند تا در رقابت‌های سیاسی پیروز شوند.
۵. نفوذ در تصمیم‌گیری‌های دولت: قدرت‌های خارجی می‌توانستند با اعمال نفوذ بر تصمیم‌گیران دولت، آنها را به اتخاذ تصمیماتی که به نفع آنها باشد، ترغیب کنند.
۶. ایجاد جو روانی علیه شیخ فضل الله: قدرت‌های خارجی می‌توانستند با استفاده از رسانه‌ها و دیپلمات‌های خود، جو روانی علیه شیخ فضل‌الله ایجاد کنند و او را به عنوان تهدیدی برای منافع خود معرفی کنند.
البته باید توجه داشت که نقش عوامل خارجی در این رویداد، به تنهایی تعیین‌کننده نبوده است. عوامل داخلی پیش گفته مانند رقابت‌های سیاسی بین گروه‌های مشروطه‌خواه، اختلاف نظر در تفسیر مشروطه و فشار‌های روحانیون نیز در این ماجرا نقش مهمی ایفا کرده‌اند. در نهایت، اثبات قطعی دخالت عوامل خارجی در اعدام شیخ فضل‌الله نوری، نیازمند تحقیقات بیشتر و دسترسی به اسناد و مدارک جدید است. با این حال، نمی‌توان به سادگی از این احتمال چشم‌پوشی کرد که قدرت‌های خارجی در این رویداد دست داشته باشند.
در آن زمان، دیپلمات‌های کشور‌های مختلف در تهران حضور داشتند و در جریان رویداد‌های سیاسی ایران بودند. برخی از این دیپلمات‌ها ممکن است در پشت پرده تلاش‌هایی برای تأثیرگذاری بر نتایج رویداد‌ها انجام داده باشند.
همچنین ممکن است در گزارش‌های دیپلماتیک در اسناد و گزارش‌های آن دوران، به برخی از فعالیت‌های قدرت‌های خارجی در ایران اشاره شده باشد که نیاز به دسترسی وجود دارد؛ و نیز تحلیل‌های تاریخی مورخان با بررسی رویداد‌های آن دوره و تحلیل شواهد موجود، می‌توانند به نتایجی در مورد دخالت احتمالی قدرت‌های خارجی دست پیدا کنند. اینکه چه تأثیری بر روابط ایران با قدرت‌های خارجی گذاشت؟ و اعدام شیخ فضل‌الله نوری، تأثیرات متفاوتی بر روابط ایران با قدرت‌های خارجی گذاشت؟
دخالت کدام کشور در اعلام شیخ فضل الله نوری
همانطور که پیشتر اشاره شد، دخالت قدرت‌های خارجی در رویداد‌های داخلی ایران، به ویژه در دوران مشروطه، موضوعی بسیار پیچیده و بحث‌برانگیز است. در اینکه کدامیک از قدرت‌های خارجی بیشتر از همه در این ماجرا دخیل بودند؛ به طور مشخص نمی‌توان انگشت اتهام را به سوی یک قدرت خارجی خاص گرفت. اما با توجه به رقابت‌های استعماری در منطقه، می‌توان به چند کشور معطوف شد:
شوروی: روسیه به عنوان همسایه شمالی ایران، همواره به این کشور نفوذ داشته است. آنها از نفوذ روحانیون سنتی مانند شیخ فضل‌الله نوری نگران بودند، چراکه این روحانیون می‌توانستند مانعی بر سر راه نفوذ روسیه در ایران باشند. انگلیس: انگلیس نیز به عنوان رقیب اصلی روسیه در منطقه، به دنبال گسترش نفوذ خود در ایران بود. آنها نیز از هر فرصتی برای تضعیف رقبا و تقویت جایگاه خود استفاده می‌کردند.
کشور‌های اروپایی دیگر: سایر کشور‌های اروپایی مانند فرانسه و آلمان نیز به نحوی در رقابت‌های استعماری منطقه دخیل بودند و ممکن است از این اوضاع برای پیشبرد اهداف خود استفاده کرده باشند.