باشگاه خبرنگاران جوان - درگاه کمیسیون ملی یونسکو در ایران ، زمین هایی که پدیده های زمین شناسی بی همتا و تاریخچه تکامل زمین شناسی مشخص دارند را «ژئوپارک» یا همان «پارک زمین شناسی» اطلاق کرده است.

براساس این تعریف «ژئوپارک» منطقه ای است که در آن میراث زمین شناسی به خوبی و به صورت پایدار حفظ و مدیریت می شود، ژئوپارک سرزمینی است که یک یا چند جایگاه مهم از نظر علمی (نه تنها زمین شناختی، بلکه باستان شناسی، اکولوژیکی یا فرهنگی) را در خود جای داده است.

معرفی یک ژئوپارک بر اساس مواردی همچون تکامل کره زمین، شکل زمین، چشم انداز زمین، تشکیلات زمین شناسی، خاک شناسی، کانی شناسی، سنگ شناسی، فسیل شناسی، باستان شناسی، میراث فرهنگی، زیست محیطی و مناطق با ارزش از نظر گونه های جانوری و گیاهی است. این مناطق جزئی از یک شبکه جهانی است که بهترین تجارب را با احترام به حفظ میراث زمین به اشتراک گذاشته اند و معیار اصلی آنها راهبرد توسعه پایدار است.

یونسکو ژئوپارک را میراث به جای مانده از فعالیت های طبیعی و بشری در کره زمین می داند از این رو هر کشوری که از تاریخ کهن و پیچیدگی های زمین شناختی بیشتری برخوردار باشد توان مناسبی را در توسعه این صنعت به همراه خواهد داشت.

همچنین هدف اصلی از ایجاد ژئوپارک ها، حراست و حفاظت از میراث زمین است که در معرض صدمات ناشی از فعالیت های انسانی قرار دارد.

شهرستان سرخس با ۱۰۰ هزار نفر جمعیت به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و برخورداری از جاذبه‌های طبیعی، تاریخی و زمین‌شناسی منحصربه‌فرد، یکی از مناطق مستعد برای ایجاد ژئوپارک در سطح ملی و حتی بین‌المللی است. این شهرستان در شمال شرق ایران و در همسایگی کشور ترکمنستان قرار دارد و به دلیل تنوع زیاد ژئوسایت‌ها و پدیده‌های زمین‌شناسی، تاریخی و فرهنگی، ظرفیت بی‌نظیری برای ایجاد یک ژئوپارک جهانی دارد.

سرپرست فرمانداری سرخس گفت: شهرستان سرخس دارای ژئوسایت‌های متنوع و جذابی است که هر کدام از آنها به تنهایی به عنوان یک جاذبه گردشگری مطرح است.

مجید بیکی افزود: سازندهای زمین شناسی، دریاچه بزنگان، غار کرکس و کاروانسرای تاریخی رباط شرف، پل خاتون و مقبره بابا لقمان سرخس به عنوان میراث تاریخی و طبیعی شهرستان از آن جمله است.

دریاچه بزنگان

خراسان رضوی سه اثر ملی طبیعی دارد که چشمه «گراب» مشهد و قلل بینالود در شمال نیشابور ۲ اثر جدید در این فهرست کوچک به شمار می آیند اما دریاچه «بزنگان» یا «کل بی بی» در یک کیلومتری جاده روستایی بزنگان و ۷۰ کیلومتری شهر سرخس به عنوان نخستین اثر ملی طبیعی خراسان رضوی با زیبایی های فراوان به رغم خشکسالی های اخیر همچنان مورد استقبال گردشگران است.

پژوهشگران زمین شناسی معتقدند ساختار این دریاچه متعلق به دوران دوم و سوم زمین شناسی است که در اثر فعالیت های زمین ساختی (تکتونیکی) و همچنین عوامل کوهزایی به وجود آمده است.

طبیعت گردها و طبیعت دوستان علاقه فراوان به پدیده های طبیعی مانند دریاچه بزنگان دارند به همین دلیل این دریاچه طبیعی سالانه میزبان هزاران بازدید کننده و طبیعت دوست است.

این دریاچه در بلندی های کپه داغ و در ۱۳۰ کیلومتری جاده مشهد به سرخس در جنوب کوه های هزار مسجد واقع شده و وسعت آن حدود ۸۰ هکتار و در زمان وفور بارش ها و پرآبی بیشترین عمق آن ۱۲ متراست.

آب این دریاچه از بارندگی های سالانه و چشمه های کوچک حاشیه و کف دریاچه تامین می شود و تاکنون ۳۳ گونه فیتوپلانگتون جلبکی در این دریاچه شناسایی شده است.

دریاچه بزنگان در فصول مختلف سال محل تجمع پرندگان مهاجر است و همه ساله در پاییز و زمستان و نیز اوایل بهار، زیستگاه فوق العاده ای برای گذراندن فصل سرمای پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی است و از معروف ترین پرندگانی که به این منطقه سفر می کنند فلامینگو را می توان نام برد.

غار کرکس

غار کرکس بزنگان در ۱۲۸ کیلومتری مشهد و ۶ کیلومتری جنوب غربی روستایی به همین نام واقع شده که قدمت آن به پیش از میلاد بازمی گردد.

این غار یکی از آثار و جاذبه‌ های طبیعی شهرستان سرخس به شمار می رود و رشته کوه زیبای آن در بین کوهنوردان کشور شهرت بسیار دارد.پ

دهانه غار بزنگان حدود ۷۰ سانتی متر است و داخل این غار یک مسیر ساده و کوتاه چهار متری وجود دارد که با به کار گیری طناب می توان به راحتی در آن فرود و صعود داشت.

غار بزنگان آهکی و پایه های آن آهکی استالاکتیت و استالاگمیت بسیار با حجم و اندازه های مختلف داشته و درون غار چشمه های آب آشامیدنی وجود دارد.

سکونت درون این غار به دوران «موسترین» باز می گردد که حدود ۴۵ هزار سال پیش در این محل زندگی می کردند و اهل شکار نیز بوده اند.

در دهانه غار چشمه آب وجود دارد و تمام سقف غار و دهانه ورودی بلند آن را خفاش‌ ها احاطه کرده ‌اند.

محیط داخلی این غار حدود ۲ هزار مترمربع است و ارتفاع درون آن به ۲۵ متر می‌رسد.

درون این غار سه ‌راه وجود دارد، ۲ راه آن خشک و راه سوم دارای آب معدنی است که به دریاچه ‌ای به عمق هفت متر و مساحت حدود ۵۰ متر منتهی می‌ شود.

براساس اعلام اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، غار کرکس واقع در منطقه بزنگان در شمال شرق این استان به عنوان بزرگترین غار شرق کشور شناخته شده است.

بر اساس این گزارش، بیش از نیم قرن، غار مغان به عنوان بزرگترین غار منطقه بود و با شناسایی غار «زوکنان» در چناران به طول ۵۲۵ متر این رکورد به زوکنان اختصاص یافت و با نقشه برداری چند سال اخیر غار کرکس رکورد بزرگترین غار شرق کشور را به دست آورد.

جنگل های پسته وحشی

رییس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان سرخس در گفت وگو با ایرنا گفت: جنگل های پسته وحشی سرخس نیز می تواند به عنوان یکی از پارک های زمین شناسی و طبیعی شهرستان مطرح شود.

محمد ملتجی افزود: در حال حاضر ۲ جنگل و پهنه ناپیوسته و غیرمتراکم از پسته وحشی به نامهای جنگل «خواجه» و پهنه جنگلی «شورلق» شناسایی شده که جنگل خواجه به وسعت ۳۸ هزار هکتار به عنوان محدوده حفاظت شده زیر پوشش این سازمان قرار دارد.

وی ادامه داد: گونه جنگلی این پسته کاملا بومی بوده و البته به شکل غیرمتمرکز در ۲ منطقه یاد شده گسترده شده است و به ویژه در فصل بهار چشم انداز زیبایی را برای طبیعت دوستان به ارمغان می آورد.

بابا لقمان سرخسی

یکی از اماکنی که مطابق تعریف یونسکو می تواند به عنوان ژئوپارک در منطقه تلقی شود بنای تاریخی مقبره «بابا لقمان» است که اکنون در هزارتوی فرایند های بازسازی و نگهداری قرار دارد.

عنوان اصلی این مقبره تاریخی که نزد عامه مردم شهرستان به بنای بابا لقمان معروف شده، «آرامگاه شیخ محمد بن محمد لقمان سرخسی» از عرفای قرن چهارم هجری و هم دوره «ابوسعید ابوالخیر» است.

این آرامگاه تاریخی در سال ۱۳۱۰ به شماره ۱۶۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

بنای مقبره کنونی در قرن هشتم و در سال ۸۴۷ هجری قمری ساخته و یا مرمت شده است، گنبدخانه و ایوان رفیع در یک ضلع و تزیینات آجری و گچبری این بنا را به یکی از آثار مهم تاریخی دوران سلجوقی تبدیل کرده است.

مسوول نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سرخس نیز گفت: آستان قدس رضوی ۳.۱ هکتار فضا برای محوطه سازی در این پهنه وقفی به میراث فرهنگی واگذار کرده است.

سید مجید حسینی افزود: این محوطه ۲ سال است که با دیوارکشی محصور شده، لذا حتی الامکان تصاحب و تصرف یک سانتیمتر مربع از این عرصه ممکن نیست، از طرفی یگان حفاظت میراث در شهرستان سرخس فعال است و اجازه تعدی و تجاوز به حریم اماکن تاریخی را نمی دهد.

وی ادامه داد:مرمت این بنا نیاز به طرح دارد که برای تدوین آن مشاور تعیین شده و بر اساس اعتبارات سال ۱۴۰۲، مشاور، طرح را تهیه کرده است و چون طرح باید در عرصه یک بنای تاریخی اجرا شود، باید ابتدا به تصویب شورای فنی برسد و پس از آن نیز توسط سازمان مدیریت و برنامه ریزی تامین اعتبار شود.

مسوول نمایندگی میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی سرخس گفت: هم اکنون طرح تهیه شده است و به گمانم به تایید شورای فنی استان خراسان رضوی رسیده و برای تامین اعتبار ارسال شده است، این فرایند کاملا قانونی و معتبر مربوط به همه طرح های دولتی است و به طور طبیعی باید منتظر بود تا مطابق آن اعتبار اختصاص یابد.

طرح پارک زمین شناسی(ژئوپارک) سرخس

سرپرست فرمانداری سرخس گفت: در حال حاضر، طرح اولیه پارک زمین شناسی توسط کارشناسان دفتر مطالعات و تحقیقات فرمانداری سرخس ارائه شده است همچنین از تیم ژئوپارک دانشگاه حکیم سبزواری نیز برای بررسی دقیق تر دعوت شده است و در تلاش هستیم با همکاری سازمان‌های مرتبط مانند سازمان میراث فرهنگی، سازمان محیط زیست و دانشگاه‌ها، این طرح را به سرانجام برسانیم.

بیکی افزود: ایجاد ژئوپارک می‌تواند تحول بزرگی در حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی شهرستان ایجاد کند. از یک سو، این پروژه کلان باعث جذب گردشگران داخلی و خارجی خواهد شد که به رونق کسب‌وکارهای محلی، افزایش اشتغال و درآمدزایی منجر می‌شود، از سوی دیگر، ژئوپارک به عنوان یک مرکز آموزشی و پژوهشی، می‌تواند زمینه‌ای برای مطالعه و تحقیق در حوزه‌های زمین‌شناسی، محیط زیست و تاریخ باشد و در نهایت این طرح به حفظ و احیای میراث طبیعی و فرهنگی منطقه کمک شایانی خواهد کرد.

وی ادامه داد: مشارکت مردم محلی و سرمایه‌گذاران از ارکان اصلی موفقیت این طرح است، باید برای آگاه‌سازی و آموزش مردم محلی درباره اهمیت ژئوپارک و مزایای آن برنامه ریزی کنیم. همچنین با برگزاری کارگاه‌ها و نشست‌های مشترک، سعی می‌کنیم مردم را در فرآیند تصمیم‌گیری و اجرای پروژه مشارکت دهیم، از سوی دیگر تلاش می‌کنیم تا بخش خصوصی را به سرمایه‌گذاری در این حوزه ترغیب کنیم.

سرپرست فرمانداری سرخس گفت: از مسوولان استانی و ملی تقاضا داریم تا با توجه به ظرفیت‌های بی‌نظیر شهرستان سرخس، حمایت‌های لازم را از این پروژه به عمل آورند، ایجاد ژئوپارک نه تنها به توسعه پایدار منطقه کمک می‌کند، بلکه می‌تواند به عنوان یک الگوی موفق در سطح کشور مطرح شود.

چالش های طبیعی سد راه پارک زمین شناسی سرخس

اما چالش های پیش رو در مسیر تبدیل شدن سرخس به ژئوپارک شمال شرق کشور فراتر از حمایت ها و بودجه ها و برنامه ریزی های ملی و محلی است.

رییس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان سرخس به جایگاه برجسته دریاچه بزنگان در میان پدیده های زمین شناختی شهرستان اشاره کرد و گفت: چالش اصلی این پهنه طبیعی خشکسالی های مداوم منطقه در سالهای متمادی است و در حال حاضر سطح آب دریاچه به شدت کاهش یافته است.

ملتجی افزود: در بهمن و اسفند ۱۴۰۲ بارش های خوبی را شاهد بودیم که در پی آن با سیلاب های فصلی مقداری سطح آب دریاچه تقویت شد اما امسال همین بارش های فصلی را در ۲ ماه گذشته نداشته ایم که وضعیت را برای دریاچه بسیار بحرانی کرده است.

وی ادامه داد: مطابق تصاویر هوایی ۲ مسیر آب از جنوب غرب و جنوب شرق دریاچه، سیلاب را وارد دریاچه می کند که الان هیچ جریانی در این آبراه ها وجود ندارد.

رییس اداره حفاظت محیط زیست شهرستان سرخس گفت: این اداره در سال های اخیر با توجه به راه دسترسی و جاده آسفالته مناسب به دریاچه سرمایه گذاری خوبی در منطقه داشته و اقدام به احداث تاسیسات رفاهی و زیربنایی در منطقه کرده است.

ملتجی افزود: در سال های پر بارش مساحت دریاچه به ۵۰ هکتار با حداکثر عمق ۹ متر می رسید و در مجموع سه میلیون متر مکعب آب را در خود جای می داد اما در حال حاضر سطح دریاچه به ۲۰ هکتار رسیده که عیق ترین نقطه آن به ۶۰ سانتیمتر می رسد لذا بارش ها نقش کاملا تعیین کننده ای برای رونق این ژئوپارک خواهند داشت.

منبع ایرنا