باشگاه خبرنگاران جوان؛  فاطمه آقامحمدی -در فروردین ۱۳۰۱ خورشیدی (۱۹۲۲ میلادی)، آیت‌الله حاج شیخ عبدالکریم حائری با تأسیس حوزه علمیه قم، نه تنها تحولی عمیق در تاریخ ایران ایجاد کرد، بلکه پایه‌های نهادی را بنا نهاد که تأثیرات آن تا به امروز در عرصه‌های مذهبی، سیاسی و فرهنگی جهان اسلام گسترده شده است.

این نهاد دینی، که اکنون به عنوان بزرگ‌ترین مرکز آموزش علوم دینی شیعه در جهان شناخته می‌شود، نقش محوری در شکل‌گیری انقلاب اسلامی ایران در سال ۱۹۷۹ ایفا کرد و همچنان به عنوان یک مرجع مهم در جهان اسلام به فعالیت خود ادامه می‌دهد. 

تأسیس حوزه علمیه قم: اهداف و زمینه‌ها

تأسیس حوزه علمیه قم در شرایطی صورت گرفت که ایران با چالش‌های داخلی و خارجی متعددی رو‌به‌رو بود. برخی تحلیل‌گران معتقدند که آیت‌الله حائری با هدف مقابله با گسترش افکار کمونیستی و الحادی که در آن دوران در حال نفوذ به جامعه ایران بود، این نهاد را بنیان نهاد.

اسناد تاریخی نشان می‌دهند که فعالیت‌های کمونیستی در ایران، به ویژه در مناطق شمالی، در سال‌های leading به تأسیس حوزه علمیه قم، افزایش یافته بود. این فعالیت‌ها احتمالاً ذهنیت روحانیون را تحریک کرده و آنها را به ایجاد یک پایگاه دینی قوی ترغیب نموده است. 

از سوی دیگر، برخی دیگر از کارشناسان بر این باورند که تأسیس حوزه علمیه قم پاسخ به نیاز مذهبی مردم ایران بود. پیش از این، مراجع تقلید و علمای بزرگ شیعه عمدتاً در نجف اشرف مستقر بودند و دسترسی به آنها برای مردم ایران دشوار بود. قم، به دلیل موقعیت مذهبی خاص خود و جایگاهی که در روایات اسلامی داشت، به عنوان مکانی ایده‌آل برای ایجاد یک مرکز دینی جدید انتخاب شد. 

تأثیرات سیاسی و فرهنگی حوزه علمیه قم

حوزه علمیه قم به سرعت به یک مرکز مهم علمی و دینی تبدیل شد و نقش کلیدی در تحولات سیاسی ایران ایفا کرد. این نهاد نه تنها به عنوان مرکزی برای آموزش علوم دینی، بلکه به عنوان پایگاهی برای مقابله با سیاست‌های سکولار حکومت پهلوی عمل کرد. در دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، حوزه علمیه قم به یکی از کانون‌های اصلی مخالفت با حکومت محمدرضا پهلوی تبدیل شد و نقش مهمی در بسیج توده‌ها برای انقلاب اسلامی ایفا کرد. 

پس از انقلاب، حوزه علمیه قم به عنوان یکی از نهاد‌های اصلی نظام جمهوری اسلامی ایران تقویت شد و مسئولیت‌های گسترده‌ای در زمینه‌های فرهنگی، آموزشی و حتی سیاسی بر عهده گرفت. این نهاد نه تنها به تربیت طلاب علوم دینی برای ایران پرداخت، بلکه به مرکزی بین‌المللی برای آموزش دانش‌پژوهان از سراسر جهان تبدیل شد. بر اساس آمار‌های رسمی، تا سال ۱۴۰۰ خورشیدی (۲۰۲۱ میلادی)، بیش از ۵۰ هزار دانش‌پژوه از ۱۲۲ کشور جهان در حوزه علمیه قم تحصیل کرده‌اند که بیش از ۲۵ هزار نفر از آنها به کشور‌های خود بازگشته‌اند تا به عنوان مبلغان و مدیران فرهنگی فعالیت کنند. 

چالش‌ها و آینده حوزه علمیه قم 

با وجود موفقیت‌های چشمگیر، حوزه علمیه قم با چالش‌هایی نیز رو‌به‌رو است. برخی منتقدان معتقدند که این نهاد در سال‌های اخیر تحت تأثیر سیاست‌های داخلی ایران قرار گرفته و استقلال علمی و دینی خود را تا حدی از دست داده است. علاوه بر این، رقابت با دیگر مراکز دینی شیعه، به ویژه حوزه علمیه نجف، چالشی است که حوزه قم باید با آن رو‌به‌رو شود. 

با این حال، حوزه علمیه قم همچنان به عنوان یکی از مهم‌ترین نهاد‌های دینی جهان اسلام به فعالیت خود ادامه می‌دهد و تأثیرات آن در عرصه‌های مختلف، از آموزش دینی تا سیاست‌های بین‌المللی، غیرقابل انکار است. در شرایطی که جهان اسلام با چالش‌های جدیدی رو‌به‌رو است، نقش حوزه علمیه قم به عنوان مرکزی برای تقویت هویت دینی و مقابله با ایدئولوژی‌های رقیب، بیش از پیش اهمیت یافته است. 

تأسیس حوزه علمیه قم توسط آیت‌الله حائری نه تنها تحولی بزرگ در تاریخ ایران ایجاد کرد، بلکه تأثیرات عمیقی بر جهان معاصر گذاشت. این نهاد دینی، با تربیت هزاران طلبه و دانش‌پژوه از سراسر جهان، به یکی از مهم‌ترین مراکز فرهنگی و مذهبی جهان اسلام تبدیل شده است. در حالی که چالش‌های پیش‌روی این نهاد قابل توجه است، حوزه علمیه قم همچنان به عنوان نمادی از قدرت نرم شیعه در جهان به فعالیت خود ادامه می‌دهد.