دوتار و ستاره‌ها، شب‌های افسونگر کتول
در دامنه‌های سرسبز البرز که جنگل‌های هیرکانی با نوای پرندگان و زمزمه چشمه‌ها هم‌صدا است، بار دیگر قلب علی‌آباد کتول با نغمه‌های کهن کتولی به تپش افتاد.
این رویداد سه روزه که با هدف احیای موسیقی سنتی و بومی کتول از ششم اسفند آغاز شده، میزبان ۴۰ گروه موسیقی شد و علاقه‌مندان را به سفری در دل تاریخ و هنر این سرزمین دعوت کرد.
صدای دوتار از دور به گوش می‌رسید و پیرمردی با کلاه نمدی، کنار بساط چای‌فروش، زیر لب نغمه‌ای کتولی زمزمه می‌کرد.
کودکان دست در دست بزرگ‌تر‌ها با شوق به سمت میدان اصلی می‌شتافتند و لباس‌های سنتی رنگارنگ، همچون تابلویی زنده، چشم‌ها را خیره می‌کرد.
وقتی در‌ها باز شد، اولین گروه با نوای نی هفت‌بند روی صحنه آمد؛ صدایی نرم و دل‌انگیز که آرامش جنگل را تداعی می‌کرد. سپس دوتار و کمانچه با ضرباهنگی پرشور به آن پیوستند و خواننده‌ای با صدایی سوزناک، قصه‌ای از عشق و دلدادگی را به زبان کتولی روایت کرد.
«سروانگ» که در گویش محلی به معنای «آواز بلند» است، در این لحظه به تمامی معنا زنده شد؛ آوازی که ریشه در خاک و تاریخ این دیار داشت.
ظرفیت موسیقی کتول؛ ابزار و سازها
موسیقی کتولی، با تنوع سازها و ابزارش، بخشی جدایی‌ناپذیر از فرهنگ این منطقه است. دوتار، که صدای غالب این موسیقی به شمار می‌رود، با سیم‌هایش داستان‌های عاشقانه و حماسی را روایت می‌کند.
نی هفت‌بند، با پنج سوراخ و نوایی سحرآمیز، نفس طبیعت را به گوش می‌رساند و کمانچه، با آرشه‌ای که بر سیم‌هایش می‌رقصد، احساسات عمیق را بیان می‌کند.
تنبک و دایره هم ضربان زندگی روزمره را به این نغمه‌ها می‌افزایند. این سازها، که اغلب با دستان هنرمندان محلی ساخته می‌شوند، از چوب درختان جنگلی و پوست حیوانات تهیه شده و نشان‌دهنده پیوند عمیق مردم کتول با طبیعت هستند.
بزرگان موسیقی کتول
تاریخ موسیقی کتول مدیون بزرگانی است که این هنر را نسل به نسل منتقل کرده‌اند. در گذشته، نام‌هایی، چون «استاد غلامحسین کتولی» و «استاد نصرت‌الله زنگنه» در این منطقه زبانزد بودند؛ نوازندگانی که با دوتار و کمانچه، نغمه‌های محلی را زنده نگه داشتند.
این هنرمندان نه‌تنها در علی‌آباد، بلکه در روستا‌های اطراف مانند مزرعه کتول و آلوستان، شاگردان بسیاری تربیت کردند. امروز هم پیشکسوتانی، چون استاد احمد، که در جشنواره حضور داشت، با همان شور قدیم ساز می‌نوازند و به جوانان آموزش می‌دهند.
موفقیت موسیقی کتولی در سریال «پایتخت» و درخشش آن در جشنواره بین‌المللی فجر، که امسال با اهدای جایزه پژوهش موسیقی به یکی از هنرمندان کتولی همراه بود، نشان از تأثیرگذاری این بزرگان دارد.
گذشته و تاریخ موسیقی در علی‌آباد کتول
موسیقی کتولی ریشه‌ای عمیق در تاریخ هفت هزار ساله علی‌آباد کتول دارد. این منطقه، که زمانی بخشی از استراباد و شرق طبرستان بود، از دوران باستان میزبان اقوام طبری‌تبار کتول بوده است.
واژه «کتول» که در متون تاریخی از قرن ششم هجری دیده می‌شود، به گاوداران و مردمان بومی اطلاق می‌شد و موسیقی‌شان، بازتابی از زندگی روزمره و ارتباطشان با طبیعت بود.
نغمه‌هایی، چون «چاربیده» (چهاربیتی)، «کَله کَش» و «نی بید» از منظومه‌های عاشقانه و حماسی مانند «طالب» و «عباس گالش» سرچشمه گرفته‌اند که با مازندران اشتراکاتی دارند.
در دوره صفویه، با استقرار خوانین کتول، این موسیقی به شکل رسمی‌تری در مراسم و جشن‌ها رواج یافت. پس از آن، در دوران قاجار و پهلوی، با مهاجرت اقوام مختلف، رنگ‌وبویی تازه گرفت، اما هویت طبری خود را حفظ کرد.
در جشنواره «سروانگ ۵»، این تاریخ زنده شد. یکی از بازدیدکنندگان، پیرزنی با چادر گل‌دار، کنار آتشی کوچک گفت: «این نغمه‌ها، صدای اجدادمونه؛ صدای جنگل و کوه.» و این جمله، روح جشنواره را تعریف کرد. با غروب آفتاب، آخرین گروه با نوایی حماسی صحنه را ترک کرد، اما پژواک موسیقی کتولی در دل جنگل‌ها ماندگار شد. «سروانگ ۵» نه‌فقط یک رویداد هنری، بلکه آیینه‌ای از هویت، تاریخ و زندگی مردمی بود که قلبشان با این نغمه‌ها می‌تپد.
منبع: ایرنا
