باشگاه خبرنگاران جوان؛ محمدباقر مشکاتی* _صحیفه سجادیه، مجموعه‌ای از دعا‌ها و مناجات امام سجاد (ع) است که به عنوان یکی از مهم‌ترین متون دینی و عرفانی در جهان اسلام شناخته می‌شود.

صحیفه سجادیه، به «انجیل اهل بیت» و «زبور آل محمد» و «خواهر قرآن» نیز شهرت دارد. این کتاب شریف شامل ۵۴ دعای ارزشمند است که هر کدام به موضوع و هدف خاصی می‌پردازند. 

 صحیفه دعای امام سجاد (ع) نه تنها حاوی ادعیه صادقانه و نیایش‌های خالصانه به درگاه خداوند قادر و متعال است، بلکه حاوی معارف و آموزه‌های عمیقِ الهی و انسانی است.

مضامین محوری دعا‌های صحیفه سجادیه شامل مسائل اعتقادی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی و جهادی است و به همین دلیل می‌توان آن را یک "منشور مقاومت فرهنگی" نامید.

هرکدام از امامان معصوم (ع) یک نوع صَلاح و سِلاح مبارزاتی را برای مقابله با تهاجمات ضد اسلامی بیگانگان و نااهلانِ امت اسلام، در پیش گرفته‌اند.

یکی از راهبرد‌های اصلی امام سجاد (ع) انتخاب سِلاح دعا و مناجات به عنوان شیوه‌ای مناسب در عرصه مبارزه و جهاد و مقاومت است، که با "تعریف مقاومت فرهنگی" به طور کامل مطابقت دارد.

آن امام بزرگوار با استفاده از این روش مبتکرانه، به طور مؤثری به حفظ و تقویت عناصر فرهنگی شیعه، نقد و رد عناصر نامناسب بیگانه و ضد اسلامی، و ایجاد و تقویت نهاد‌ها و سازوکار‌ها و شبکه‌های فرهنگی ومذهبی پرداختند. متن و مضمون صحیفه سجادیه، به عنوان یکی از مهم‌ترین آثار مکتوب به جا مانده از امام سجاد (ع)، گواه روشنی بر این مدعاست.

شاخص‌های مقاومت فرهنگی در صحیفه سجادیه

حفظ هویت اسلامی: امام سجاد (ع) در شرایطی دشوار و بحرانی، پس از واقعه کربلا و در دوران حکومت ستم پیشه‌ی بنی امیه، با استفاده از زبان دعا و نیایش، به تبیین و ترویج معارف اسلامی پرداخت و از تحریف دین و فراموشی ارزش‌های اصیل اسلامی جلوگیری کرد. صحیفه سجادیه در این زمینه نقش مهمی ایفا کرده و به حفظ هویت اسلامی در برابر تهدیدات فرهنگی کمک کرده است.

تقویت روحیه ایثار و شهادت: بسیاری از دعا‌های صحیفه سجادیه، به ویژه دعا‌هایی که در مورد جهاد و شهادت هستند، به تقویت روحیه ایثار و فداکاری در راه خدا می‌پردازند. این دعاها، مؤمنان را به مقاومت در برابر ظلم و ستم و دفاع از حق و عدالت تشویق می‌کنند و می‌توانند در مقابله با دشمنان و حفظ ارزش‌های اسلامی مؤثر باشند.

مبارزه با فساد و بی‌عدالتی: امام سجاد (ع) در دعا‌های خود به صراحت به مسائل اجتماعی و سیاسی پرداخته و از فساد، بی‌عدالتی و ظلم و ستم حاکمان انتقاد ضمنی کرده است. این دعا‌ها نه تنها به بیان مشکلات جامعه می‌پردازند، بلکه راهکار‌هایی برای اصلاح و بهبود اوضاع ارائه می‌دهند و می‌توانند به عنوان ابزار و سلاحی برای مبارزه با فساد و بی‌عدالتی، استبداد و استکبار مورد استفاده قرار گیرند.

تربیت انسان‌های مؤمن و متعهد: صحیفه سجادیه با ارائه آموزه‌های اخلاقی و تربیتی عمیق، به تربیت انسان‌های مؤمن و متعهد و اثرگذار فرهنگی و اجتماعی می‌پردازد. این کتاب، انسان‌ها را به خودشناسی، خداشناسی، تهذیب نفس و عمل به وظایف دینی و انسانی دعوت می‌کند و می‌تواند در شکل‌دهی جامعه‌ای دین‌مدار، ایمن، سالم و پویا نقش مؤثری داشته باشد.

از این روی، صحیفه سجادیه، به عنوان یک میراث گرانبها از امام سجاد (ع)، نه تنها مجموعه‌ای از دعا‌ها و نیایش‌ها، و گنجینه‌ای از معارف دینی و آموزه‌های توحیدی بلکه یک "منشور مقاومت فرهنگی" است که می‌تواند در حفظ هویت اسلامی، تقویت روحیه مبارزه، ایثار و شهادت، مقابله با فساد و بی‌عدالتی و تربیت انسان‌های مؤمن و متعهد و جهادگر فرهنگی اجتماعی مؤثر باشد.

 این کتاب، در طول تاریخ همواره مورد توجه علما، اندیشمندان و مسلمانان قرار داشته و همواره می‌تواند راهنمای انسان‌ها در مسیر کمال و سعادتِ دوجهانی انسان باشد.

تطبیق تعریف "مقاومت فرهنگی" با راهبرد فرهنگی امام سجاد (ع)

مقاومت فرهنگی به مجموعه اقداماتی اطلاق می‌شود که یک جامعه برای حفظ و تقویت هویت، ارزش‌ها، باور‌ها و آداب و رسوم خود در برابر تهدیدات و تأثیرات منفی فرهنگی بیگانه انجام می‌دهد. این مقاومت می‌تواند شامل حفظ و ترویج عناصر فرهنگی خودی، نقد و رد عناصر نامناسب بیگانه، و ایجاد و تقویت نهاد‌ها و سازوکار‌های فرهنگی باشد.

امام سجاد (ع) در دوران خفقان پس از واقعه عاشورا، با انتخاب عنصر معرفت‌افزای دعا و مناجات به عنوان شیوه و منشور مبارزه و مقاومت فرهنگی، به طور مؤثری به مقابله با تهدیدات فرهنگی و حفظ هویت اسلامی پرداختند. در آن دوره، دستگاه حاکم اموی با تبلیغات گسترده و اقدامات مختلف، سعی در تضعیف ارزش‌های اسلامی و تحریف دین داشت. در چنین شرایطی، امام سجاد (ع) با استفاده از زبان دعا و مناجات، به تبیین و ترویج معارف اسلامی، احیای ارزش‌های اخلاقی، و تقویت روحیه مقاومت و ایستادگی در برابر ظلم و ستم پرداختند.

در ادامه به چند نمونه از عناوین دعا‌ها و فراز‌های مرتبط با مقاومت فرهنگی اشاره می‌کنیم:

دعای اول: در تحمید و ثنای خداوند عزوجل: این دعا با حمد و ستایش خداوند آغاز می‌شود و به بیان صفات و نعمت‌های او می‌پردازد. این دعا، روحیه توحید و امیدواری را در برابر مشکلات و سختی‌ها تقویت می‌کند که از مؤلفه‌های مهم مقاومت فرهنگی است.

دعای دوم: در صلوات بر رسول خدا (ص) و آل او: این دعا به بیان مقام و منزلت پیامبر اکرم (ص) و اهل بیت (ع) می‌پردازد و بر اهمیت پیروی از آنها تأکید می‌کند. این امر، به حفظ هویت اسلامی و مقابله با تهاجم فرهنگی دشمنان کمک می‌کند.

دعای چهارم: در دعا برای گرفتاران و بیچارگان: این دعا به مشکلات و گرفتاری‌های مردم اشاره می‌کند و از خداوند می‌خواهد که آنها را در برابر این مشکلات یاری کند. این دعا، روحیه همبستگی و تعاون را در جامعه تقویت می‌کند که از عوامل مهم در مقاومت فرهنگی است.

دعای پنجم: در دعا برای خود و دوستانش: این دعا به بیان ویژگی‌های یک دوست خوب و مؤمن می‌پردازد و از خداوند می‌خواهد که دوستان صالح و باوفا را در کنار او قرار دهد. این امر، به تقویت بنیان‌های اجتماعی و فرهنگی جامعه کمک می‌کند.

دعای بیستم: در مکارم اخلاق: این دعا به بیان فضائل اخلاقی و ارزش‌های انسانی می‌پردازد و از خداوند می‌خواهد که این فضائل را در وجود او و دیگران تقویت کند. این امر، به تربیت انسان‌های مؤمن و متعهد کمک می‌کند که از عوامل مهم در مقاومت فرهنگی است.

دعای چهل و هفتم: در دعای روز عرفه: این دعا به بیان اهمیت روز عرفه و فضائل آن می‌پردازد و از خداوند می‌خواهد که در این روز، گناهان او و دیگران را ببخشد. این دعا، روحیه توبه و بازگشت به خدا را در جامعه تقویت می‌کند که از عوامل مهم در مقاومت فرهنگی است.

اینها تنها چند نمونه از دعا‌ها و فراز‌های مرتبط با مقاومت فرهنگی در صحیفه سجادیه هستند. با مطالعه و تدبر در این کتاب ارزشمند، می‌توان نکات و آموزه‌های فراوانی را در راستای مقابله با تهاجم فرهنگی و تقویت هویت اسلامی و ارزش‌های اصیل دینی به دست آورد.

تمسک به صحیفه سجادیه در مقاومت فرهنگی ایران امروز

گنجینه‌ای نورانی صحیفه سجادیه، می‌تواند در عصر حاضر نیز به عنوان  "منشور مقاومت فرهنگی" در برابر تهاجم فرهنگی و جنگ نرم دشمنان مورد استفاده قرار گیرد و بسان عنصر هدایتگر و الهام بخش، تقویت کننده‌ی روحیه مقاومت و پایداری رزمندگان عرصه جهاد نظامی و فرهنگی عمل نماید. در ادامه به برخی از شیوه ها و راهکارهای بهره‌برداری از این اثر گرانبها در راستای مقاومت فرهنگی اشاره می‌شود:

۱. ترویج و نشر صحیفه سجادیه
چاپ و توزیع صحیفه سجادیه به زبان‌های مختلف، به ویژه زبان‌های فعال و پرکاربرد در بین مخاطبان هدف، می‌تواند به گسترش دامنه تأثیرگذاری آن کمک کند.

 انتشار محتوای صحیفه سجادیه در قالب‌های مختلف (متن، صوت، تصویر، و تولیدات رسانه) در فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، وبسایت‌ها و نرم‌افزارهای تلفن همراه، دسترسی آسان‌تر و گسترده‌تر مخاطبان را فراهم می‌کند.
برگزاری مسابقات فرهنگی و هنری ازجمله مسابقه کتابخوانی، نقاشی، خوشنویسی، شعر و داستان‌نویسی با موضوعات مرتبط با صحیفه سجادیه، می‌تواند به جذب جوانان و نوجوانان و آشنایی بیشتر آنها با این اثر ارزشمند کمک کند.

۲. آموزش و تبیین آموزه‌های صحیفه سجادیه

برگزاری کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی با حضور عالمان و محققان برجسته، به تبیین مفاهیم عمیق اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی موجود در صحیفه سجادیه می‌پردازد و به مخاطبان عام و خاص، در درک بهتر آن کمک می‌کند.

تهیه و انتشار محتوای آموزشی (کتاب، مقاله، فیلم، پادکست) با محوریت صحیفه سجادیه، می‌تواند به افزایش سطح آگاهی و دانش عمومی در مورد این اثر ارزشمند کمک کند.

رسانه‌های جمعی (تلویزیون، رادیو، مطبوعات) می‌توانند با تولید و پخش برنامه‌هایی با موضوعات مرتبط با صحیفه سجادیه، به ترویج آموزه‌های آن در جامعه کمک کنند.

۳. الگوبرداری از مضامین صحیفه سجادیه در زندگی فردی و اجتماعی

 دعاها و مناجات صحیفه سجادیه، به تقویت ایمان و توکل به خداوند در شرایط دشوار و بحرانی کمک می‌کند و می‌تواند در مقابله با یاس و ناامیدی ناشی از تهاجم فرهنگی دشمنان مؤثر باشد.

آموزه‌های صحیفه سجادیه، به حفظ و تقویت هویت اسلامی و ارزش‌های اصیل دینی در برابر تهدیدات فرهنگی بیگانگان و معاندان کمک می‌کند.

مبارزه با فساد و بی‌عدالتی: امام سجاد (ع) در دعاهای خود به مسائل اجتماعی و سیاسی پرداخته و از فساد، بی‌عدالتی و ظلم و ستم حاکمان انتقاد کرده است. الگوبرداری از این رویکرد می‌تواند به تقویت روحیه مطالبه‌گری و مبارزه با فساد در جامعه اسلامی کمک کند.

 صحیفه سجادیه با ارائه آموزه‌های اخلاقی و تربیتی عمیق، به تربیت انسان‌های مؤمن و متعهد می‌پردازد. الگوبرداری از این آموزه‌ها می‌تواند در شکل‌دهی جامعه‌ای سالم و پویا و سعادتمند نقش مؤثری داشته باشد.

۴. بهره‌گیری از هنر و ادبیات در ترویج صحیفه سجادیه

 هنرمندان می‌توانند با الهام از مضامین صحیفه سجادیه، آثاری هنری (نقاشی، خوشنویسی، تئاتر، فیلم، موسیقی) تولید و خلق کنند و به ترویج آموزه‌های آن در جامعه کمک کنند.

 شاعران و نویسندگان می‌توانند با استفاده از زبان و ادبیات، به بازخوانی و تفسیر مضامین صحیفه سجادیه بپردازند و آن را برای مخاطبان قابل فهم‌تر سازند.

بنابراین صحیفه سجادیه، به عنوان یک میراث گرانبها از امام سجاد (ع)، می‌تواند در عصر حاضر نیز به عنوان یک "منشور مقاومت فرهنگی" در برابر تهاجم فرهنگی و جنگ نرم دشمنان مورد استفاده قرار گیرد.

 با ترویج و نشر این اثر ارزشمند، آموزش و تبیین آموزه‌های آن، الگوبرداری از مضامین آن در زندگی فردی و اجتماعی، و بهره‌گیری از هنر و ادبیات در ترویج آن، می‌توان به مقابله با تهدیدات فرهنگی دشمنان و حفظ و تقویت هویت اسلامی و ارزش‌های اصیل دینی در جامعه کمک کرد.

*کارشناس تاریخ اسلام