باشگاه خبرنگاران جوان؛ مهدی سیف تبریزی* - ارمنستان به آهستگی اما به طور پیوسته در حال چرخش و حرکت به سمت ساختارهای غربی قرار دارد. از ابتدای سال میلادی، این کشور توافق شراکت استراتژیک با ایالات متحده را امضا و کار بر روی قانون ورود به اتحادیه اروپا رادر مجلس این کشور آغاز کرده است. نکته‌ای که حتی با توجه به حرکت پیوسته این کشور به سمت غرب‌جمعی در آینده همچنان بدون تغییر باقی می‌ماند این است که ایروان همیشه بخشی از فضای حیاتی روسیه باقی خواهد ماند، اما به نظر می‌رسد حرکت ایروان به سمت غرب‌جمعی و ساختارهای غربی دیگر قابل توقف نباشد.

چند سالی است پرچم آبی با ستاره‌های اتحادیه اروپا به ویژه در پس زمینه کوه‌های پوشیده از برف ارمنستان خودنمایی می‌کند. بیش از دو سال است که خودروهای ناظران اتحادیه اروپا در مناطق مرزی با آذربایجان گشت زنی  وشرایط را در امتداد مواضع نظامی هر دو کشور زیر نظر دارند.

ظهور ناظران غربی نه تنها برای ارمنستان، بلکه برای اتحادیه اروپا هم یک رویداد بزرگ بود. زیرا برای نخستین‌بار، بروکسل نمایندگان خود را به یکی از کشورهای عضو سازمان پیمان امنیت‌جمعی (CSTO) و اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) به رهبری روسیه می‌فرستاد.

برای ایروان، این تصمیم اتحادیه اروپا به‌عنوان چراغ سبز بروکسل درجهت سپری شدن دوران گذشته و عدم تاثیرگذاری پیوند‌های رسمی ارمنستان با روسیه به‌منظور نزدیکی به ساختارهای غربی، حتی در مسائل حساس دفاعی و امنیتی، در نظر گرفته می‌شد.

شکست در جنگ دوم قره‌باغ برای ارمنستان و سپس ورود روسیه به جنگ با اوکراین موجب بازنگری عمده ایروان در برخی سیاست‌های از جمله تصمیم به متنوع سازی سبد سیاست‌خارجی این کشور شد. نتیجه این تحول عمده، تغییر نظم موجود و بازنگری در اولویت‌های سنتی سیاست خارجی بود که مقدمات روند نزدیک شدن ارمنستان به جهان غرب را کلید زد. اگرچه این روند با سرعتی آهسته پیش می‌رود، اما برای کوچکترین کشور جدا شده از جماهیر‌شوروی در قفقازجنوبی دارای ابعاد بزرگی خواهد بود.

آهسته فکر کن - سریع تصمیم بگیر

از ابتدای سال، ارمنستان موفق شده است چندین گام مهم به سمت ساختارهای غربی بردارد. بلافاصله پس از تعطیلات سال نو، نخست وزیر «نیکول پاشینیان» اعلام کرد که روند تصویب قانون پیوستن این کشور به اتحادیه اروپا را آغاز می‌کند. و چند روز بعد، آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان، برای امضای توافقنامه مشارکت استراتژیک با ایالات متحده، به واشنگتن رفت.

هیچ یک از این دو اقدام هنوز به معنای قطع روابط سیاسی و اقتصادی با روسیه نیست. در اظهارات عمومی، مقامات ارمنستان همچنان از سیاست خارجی چند وجهی و توسعه روابط با همه مراکز قدرت جهانی در غرب و شرق صحبت می‌‌شود. اما در عمل، موضوع اصلی، زمان مناسب برای بر سر تعمیق تدریجی روابط با غرب و انتظار لحظه‌ای طلایی برای اعلام رسمی یک اتحاد جدید غربی است.

مدت‌ها بود که ایروان آماده جهش به سمت غرب است. مقامات ارمنستان بلافاصله پس از آغاز عملیات روسیه در اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، شروع به بحث در مورد گزینه‌های احتمالی خروج از ذیل چتر روسیه کردند. به گفته یکی از مقامات ارشد ارمنستان، ایروان در آن زمان از صحبت‌های مسکو در مورد ایجاد یک اتحادیه جدید دیگر بسیار وحشت داشت. پس از بلاروس، ارمنستان نزدیک‌ترین کشوری بود که با روسیه پیوندهای نظامی و اقتصادی برقرار کرده بود، و این موضوع می‌توانست ایروان را در صدر فهرست اصلی نامزدها برای تشکیل چنین اتحادیه‌ای قرار دهد. چشم انداز ورود به یک جماهیر شوروی جدید برای ایروان قابل قبول نبود و این امر باعث شد تا به دنبال روابط نزدیک‌تر با غرب باشد. البته تمام این مسائل فرضیاتی بود که از سمت حزب حاکم «قرارداد مدنی» در جامعه ارمنستان تبلیغ و تزریق شد تا هرنوع حرکت به سمت ساختارهای غربی را توجیح کنند.

شرکای اروپایی و آمریکایی در آن زمان با درخواست از ایروان برای اجتناب از اقدامات ناگهانی در جدایی یکباره از ساختارهای روسی، ایروان را شگفت زده کردند. غرب نگران بود که قطع رابطه با روسیه اقتصاد ارمنستان را نابود، کشور را بدون منابع انرژی ارزان رها و حتی منجر به جنگ جدیدی با آذربایجان کند. رهبران غربی که مشغول حمایت از اوکراین بودند، شک داشتند که بتوانند در صورت هرگونه درگیری همزمان، به ارمنستان نیز کمک‌های کافی ارائه دهند.

در نتیجه، ایالات متحده و اتحادیه اروپا تصمیم گرفتند در سکوت، بر تقویت بخش‌های آسیب‌پذیر دولت ارمنستان تمرکز کنند. این کمک‌ها شامل حمایت از بخش‌های اقتصادی این کشور که بیشترین وابستگی ساختاری را به روسیه داشتند و همچنین رفع پیامدهای اقتصادی ناشی از شکست جنگ  دوم قره باغ بود که ارمنستان را در بخش‌های مختلف تضعیف و می‌توانست موجب وابستگی بیشتر ایروان به مسکو شود. بدین ترتیب، این راهبرد پایه و اساسی برای نزدیکی بیشتر ایروان به غرب، در آینده را فراهم می‌کرد.

تلاش ناموفق برای اعتماد سازی

چشمان بسیاری در منطقه و سطح بین‌المللی در حال نظارت و رصد حرکت ارمنستان به سمت غرب هستند. گفته می‌شود مقامات ارمنی قبل از هر گام جدی در این مسیر، سعی در هماهنگی این اقدامات با همسایگان خود دارند. برای مثال، سعی می‌کنند پیش از آن به ایران سفر کنند تا نگرانی‌های تهران در مورد افزایش نفوذ غرب در منطقه را کاهش داده و اطمینان دهند که هر نوع گسترش رابطه با طرف‌های غربی برعلیه منافع تهران نخواهد بود.

به گفته مقامات ارمنستانی، آنها با روش‌های مشابهی سعی کرده‌اند از بروز مشکلات با طرف روسی نیز جلوگیری کنند. با این حال، نه تنها اقدامات ایروان در ماه‌های گذشته نگرانی‌های را در مراکز قدرت در تهران به وجود آورده است بلکه مسکو نیز سعی کرده در پاسخ به نگرانی‌های امنیتی خود آخرین هشدارها را در کمال آرامش و به صورت کاملا دیپلماتیک به ایروان صادر کند.

آیا مسکو تحرکات ارمنستان را تحمل می‌کند؟

با این توضیح هرچه حرکت ایروان به سمت غرب با سرعت بیشتری ادامه پیدا می‌کند، اظهارات مسکو رنگ بوی تندتری به خود می‌گیرد. برای مثال، «الکسی اورچوک»، معاون نخست وزیر روسیه، در پاسخ به بحث در مورد لایحه جدید ادغام اروپای، چشم انداز عضویت ارمنستان در اتحادیه اروپا را اشتباهی بزرگ خواند و اعلام کرد مسکو آغاز بررسی طرح قانون الحاق ارمنستان به اتحادیه اروپا را به‌عنوان آغاز خروج این کشور از اتحادیه اقتصادی اوراسیا تلقی خواهد کرد و عضویت در این دو اتحادیه را در تضاد یکدیگر دانست.

وی همچنین اضافه کرد محدود شدن روابط ارمنستان با اتحادیه اقتصادی اوراسیا از یک سو قیمت حامل‌های انرژی و مواد قضایی را در این کشور به شدت افزایش می‌دهد و از سوی دیگر صادرات کالاهای ارمنستان ۷۰ تا ۸۰ درصد کاهش خواهد یافت که این موضوعات می‌تواند صدمات جبران ناپذیر اقتصادی، سیاسی و امنیتی را برای ایروان به همراه داشته باشد. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه نیز در اظهار نظر در مورد توافقنامه مشارکت استراتژیک ارمنستان با ایالات متحده، خواستار عدم نتیجه گیری از عناوین اسناد شد و خواستار انتظار برای اقدامات مشخص شد.

ارمنستان پس از مشاهده موضع‌گیری‌های سرسختانه مسکو و احتمال ایجاد تبعات سنگین اقتصادی و سیاسی در ماه‌های منتهی به انتخابات مجلس، تلاش کرد در دیدارها و اظهارنظرات مقامات به طرف روس اطمینان دهند که تمام توافقات مابین ارمنستان و روسیه با قدرت درحال انجام است.

مطمئنا دلیل اصلی خویشتنداری مسکو تا بدین لحظه اصلاً این نیست که تصمیم گرفته با واقعیت‌های همچون حرکت ایروان به سوی غرب کنار بیاید بلکه به این دلیل است که جنگ در اوکراین توجه روسیه را بیش از پیش از سایر همسایگان و سایر حوزه‌های نفوذ سنتی خود منحرف کرده است. در محیطی که مسکو قبلاً شرایط را دیکته می‌کرد، اکنون مجبور است مذاکره کند. تا جایی که آمادگی روسیه برای تحمل اقدامات غربگرایانه ارمنستان حتی حامیان ارمنی روس‌ها را نیز شگفت زده کرده است.

در سال گذشته، این کشور دو بار توانست مسکو را متقاعد کند که حضور نظامی خود را در ارمنستان را کاهش دهد. مرزبانان روسیه نه تنها در امتداد مرزهای آذربایجان، بلکه اکنون در مرزهای ایران نیز در حال کاهش هستند و پیش از این پست‌های خود را در فرودگاه ایروان که دهه‌ها در آن مستقر بودند، ترک کرده‌اند.

ارمنستان نه تنها از حمله روسیه به اوکراین حمایت نکرد، بلکه عملاً مشارکت خود را در سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) به حالت تعلیق درآورد و به طور واضح بارها اعلام کرده که آماده خروج کلی از این بلوک نظامی است.

در برخی از مسائل، موقعیت‌ ایروان در مذاکره با مسکو حتی تقویت شده است. در سه سال گذشته پس از شروع جنگ با اوکراین، ارمنستان به یکی از منابع اصلی واردات ثانویه به روسیه تبدیل شده است. از طریق این کشور، مواد غذایی، تجهیزات، خودرو و اخیراً حتی تلاش برای حمل یک هواپیمای کامل، به روسیه وارد شده است.

در این شرایط، حرکت ارمنستان به سمت غرب ممکن است برای مسکو ناخوشایند باشد، اما ظاهراً کرملین آماده تحمل این شرایط تا اتمام جنگ در جبهه‌های اوکر‌‌این آن است. به ویژه که تا کنون هیچ گسستی در روابط رسمی ارمنستان با بلوک‌های روسیه مانند اتحادیه اقتصادی اوراسیا یا پیمان امنیت جمعی اتفاق نیافتاده است.

جاه طلبی‌های ارمنستان

ایروان می‌تواند از این واقعیت که تماس‌های جدید با غرب تاکنون برای کشور به ارمغان آورده، خرسند باشد. ارمنستان وام های ارزان قیمت برای ساخت و سازهای بزرگ، ‌های افزایش امنیت انرژی و کمک به تقویت توان دفاعی دریافت کرده است. علاوه بر مأموریت ناظران، اتحادیه اروپا روند لغو ویزا برای سفرهای کوتاه مدت را آغاز کرده و از «صندوق صلح» که برای حمایت از امنیت کشورها در بحبوحه جنگ روسیه در اوکراین ایجاد شده است، به ارمنستان بودجه اختصاص داده است. سه سال پیش، همه این موارد غیرقابل تصور به نظر می‌رسید.

رهبری ارمنستان مصرانه خواهان این است که در این مسیر به دستاوردهای بیشتری برسد. در حالی که ایروان در دولت بایدن حمایت‌های زیادی از ایالات متحده دریافت کرده، همچنان امیدهای بلندمدت خود را به اتحادیه اروپا گره زده است. در پاییز ۲۰۲۳، پاشینیان در سخنرانی در پارلمان اروپا برای اولین بار از آمادگی خود برای نزدیک شدن به اروپا تا جایی که این امکان از سوی بروکسل فراهم شود سخن به میان آورد.

اما از آن زمان تاکنون هیچ ابتکار عمل مشخصی از سوی بروکسل به ایروان ارائه نشده است. این کشور از سال ۲۰۰۹ رسماً بخشی از مشارکت شرقی اتحادیه اروپا باقی مانده است و سران اروپایی به دلیل جنگ اوکراین هیچ راهکار مشخصی برای نامزدی ارمنستان ارائه نکرده‌اند.

دیوانسالاران اروپایی پس از دیدار با همتایان ارمنستانی خود از انتظارات بیش از حد ایروان از بروکسل شکایت می‌کنند و بارها به مقامات ارمنی بیان کرده‌اند ادغامدر ساختارهای اروپا فرآیندی پیچیده است که می‌تواند بسیار زمان‌بر باشد و به این زودی‌ها اتفاق نیفتاد.

آیا اروپا به جاه‌طلبی‌های ایروان پاسخ خواهد داد؟

پس از تصمیمات سیاسی ناگهانی برای اعطای وضعیت نامزدی به اوکراین، مولداوی و گرجستان، اروپا شروع به محاسبه هزینه‌های اقدام برای ادغام کشورهای بعدی در چهارچوپ اتحادیه اروپا کرد. برای اینکه ارمنستان در برنامه‌های بروکسل گنجانده شود، ایروان باید تلاش قابل توجهی انجام دهد و به هیچ ‌عنوان معلوم نیست که به زودی نتیجه‌ای حاصل شود یا خیر. بهترین مثال برای بیان این شرایط، وضعیت ادغام گرجستان در ساختارهای اروپایی است که همچنان با تمام امتیازاتی که تفلیس پرداخت کرده است سرنوشت این کشور پس‌از ۲۰ سال در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. 

 اما نکته‌ای که می‌توان با اطمینان در خصوص آن صحبت کرد اینست که به موازات نزدیکی ایروان به ساختارهای اروپا به همان اندازه ایروان از مسکو فاصله خواهد گرفت و این موضوع می‌تواند هزینه‌های سنگینی را در بخش‌های زیرساختی و انرژی به ارمنستان تحمیل کند.

هنوز به طور کامل مشخص نیست که آیا ایروان به طور جدی شانس خود را برای حرکت در مسیر ادغام اروپایی با تمام هزینه‌های آن انتخاب کرده است یا نه. اما از شواهد می‌توان دریافت که اکثریت ارامنه آماده ادامه حرکت به سمت اروپا هستند، حتی اگر این امر به معنای روابط بدون تعهدات خاص از سوی بروکسل باشد.

به دنبال تصمیم سال گذشته مولداوی برای برگزاری همه پرسی در مورد تثبیت مسیر عضویت در اتحادیه اروپا، ابتکار مشابهی در روزهای ابتدایی سال 2025 میلادی در قانون اساسی ارمنستان پیشنهاد شد. حامیان پاشینیان حتی شروع به جمع آوری امضا کردند، اما این اقدام به دلیل درخواست باکو برای تغییر قانون اساسی ارمنستان در مورد موضوعی کاملاً متفاوت - حذف نام قره باغ کوهستانی در تمام اسناد بالادستی خصوصا قانون اساسی - متوقف شد. این در حالی است که نه شرایط سیاسی و نه شرایط اجتماعی ایروان هنوز برای کار بر روی این موضوع آماده نیست.

تصویب قانون عضویت در اتحادیه اروپا می‌تواند برای مقامات ارمنستانی نه تنها راهی برای پایان دادن به اختلافات و اعتراضات داخلی در مورد لزوم این گام باشد، بلکه دلیلی قانونی برای دستگاه‌های دولتی درجهت کار در مسیر ادغام اروپایی است. البته تجربه سایر کشورهای پسا شوروی نشان می‌دهد که موفقیت در مذاکرات با اتحادیه اروپا تا حد زیادی منجر به ادغام این کشورها نخواهد شد. نمونه‌های بارزی همانند اوکراین و گرجستان تجربه‌های تلخی هستند که حتی با تغییرات ساختاری و خواست اکثریت جامعه ادغام آنان در جهان اروپایی در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

*کارشناس مسائل روسیه و قفقاز