شهر قم از دیرباز به دلیل وجود بارگاه مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) و حضور علمای بزرگ عالیقدر، یکی از مناطق مورد رجوع طلاب، دانشمندان، محققان و علم‌آموزان بوده است، از این جهت به طور طبیعی مراکز و کتابخانه‌های مهمی برای نگهداری از منابع علمی و دینی نیز در آن پایه گذاری شده است. در این گزارش به برخی از مهمترین مراکز و کتابخانه‌های قم که بخشی از هویت فکری و فرهنگی این شهر محسوب می‌شوند پرداخته می‌شود.

سومین کتابخانه جهان اسلام

یکی از مکان‌هایی که بسیاری از زائران و ساکنان شهر قم همواره برای مراجعه به آن تلاش می‌کنند، جایی است که از آن با عنوان بزرگترین کتابخانه نسخه‌های خطی ایران و سومین مجموعه نسخه‌های خطی در جهان اسلام یاد می‌شود.

نسخه‌های خطی این کتابخانه سال ۱۳۹۳، تعداد ۳۱ هزار عنوان، مشتمل بر بیش از ۶۰ هزار جلد ثبت شده است که ۶۵ درصد این منابع به عربی و بقیه به فارسی و اندکی ترکی، اردو، تاتاری، حبشی، پهلوی و لاتین است.

این تعداد نسخه خطی هیچ‌گاه ثابت نیست و به طور متوسط هر سال بیش از ۷۵۰ تا هزار نسخه نفیس گزینش و خریداری یا به صورت اهدایی به این گنجینه افزوده می‌شود.

هسته اولیه این کتابخانه هنگامی که آیت الله مرعشی نجفی در حوزه علمیه نجف به تحصیل اشتغال داشت شکل گرفت، انگیزه وی جمع‌آوری نسخ ارزشمند خطی و جلوگیری از خروج این آثار از کشور‌های اسلامی بود تا آنجا که روزی برای خرید یک نسخه خطی با نماینده کنسول انگلیس در عراق درگیر شد و شبی را در زندان سپری کرد.

آیت‌الله مرعشی نجفی با انجام نماز و روزه استیجاری، حذف یک وعده غذای روزانه، کاستن بخشی از مخارج زندگی و کار شبانه در کارگاه‌های برنج‌کوبی در نجف‌اشرف پس از فراغت از درس به جمع‌آوری این کتاب‌ها پرداخت و مجموعه‌ای از نسخه‌های خطی و کتاب‌های چاپی نایاب را گردآوری کرد.

با مهاجرت آیت الله مرعشی از عراق به ایران در سال ۱۳۴۲ قمری، مجموعه‌های فراهم شده نیز به ایران انتقال یافت و در منزل شخصی خویش به نگهداری از آنها پرداخت و به جمع‌آوری دیگر نسخه‌های نفیس مشغول شد.

ساخت بزرگ‌ترین کتابخانه جهان تشیع در قم

پس از تأسیس مدرسه مرعشیه، در سال نخست کتابخانه کوچکی در دو اتاق مدرسه مزبور دایر شد، چهار سال بعد زمینی به مساحت ۱۰۰۰ مترمربع، روبه‌روی مدرسه مرعشیه که کتابخانه در طبقه سوم آن قرار داشت خریداری شد، آن‌گاه در نیمه شعبان سال ۱۳۵۳ به نام کتابخانه عمومی آیت‌الله العظمی مرعشی نجفی با بیش از شانزده هزار جلد کتاب خطی و چاپی افتتاح شد.

امام خمینی طی حکمی در سال ۱۳۶۷ دستور توسعه این کتابخانه را به دولت داد که موجب شد در تیر ۱۳۶۹ کار ساخت ساختمان جدید آغاز شود.

دومین کتابخانه بزرگ شهر قم که تاریخ احداث آن به پیش از انقلاب اسلامی بازمی‌گردد، کتابخانه دفتر تبلیغات اسلامی است. این کتابخانه که پیش‌تر به نام دارالتبلیغ معروف بود، در سال ۱۳۴۸ به همت آقای محمد کلاهی در خیابان فاطمی به مساحتی حدود ۳۵۰۰ متر مربع و در سه طبقه بنا شده است.

پس از آنکه سال ۱۳۵۸ تحت پوشش دفتر تبلیغات درآمد و به همین نام خوانده شد، در بخش‌های مختلف توسعه پیدا کرد، کتاب‌های جدیدی به مخزن ۴۰ هزار جلدی آن افزوده شد و در حال حاضر تعداد کتاب‌های آن به حدود ۱۰۰ هزار جلد عربی و فارسی می‌رسد؛ هم‌اکنون این دفتر دارای شش کتابخانه دیگر در زیرمجموعه کتابخانه اصلی خود دارد.

کتابخانه‌ای در دل یک مدرسه علمیه

سومین کتابخانه در «شهر هزار کتابخانه» کتابخانه مدرسه فیضیه است، این کتابخانه در آبان ۱۳۰۹ شمسی، ۹ سال پس از ورود مرحوم آیه ‏الله حائری به قم تأسیس شد و تا پیش از ورود مرحوم آیت‌الله بروجردی دارای ۴۵۰۰ جلد کتاب بود، پس از ورود وی در سال ۱۳۲۵ به قم این کتابخانه بازسازی و ترمیم شد و در حال حاضر تعداد کل کتاب‌های آن ۸۰ هزار جلد و تعداد نسخه‌های خطی آن به ۳ هزار جلد می‌رسد.

چهارمین کتابخانه با عنوان کتابخانه مسجد اعظم در قم وجود دارد، این کتابخانه که در قسمت غربی مسجد اعظم واقع است، از کتابخانه‌های معروف شهر است که در سال ۱۳۳۹ افتتاح شد؛ این کتابخانه دارای یک مخزن و دو سالن مطالعه است و تعداد کل کتاب‌های آن ۶۱ هزار و ۵۶۵ جلد و تعداد نسخه‌های خطی آن حدود ۴ هزار جلد می‌رسد.

کتابخانه حضرت آیت‌‏الله گلپایگانی واقع در مدرسه حضرت آیت‌الله گلپایگانی بیش از ۳۹ هزار و ۱۲۲ جلد کتاب دارد‬ که حدود ۱۰ هزار جلد آن از نسخه‌های خطی است؛ این کتابخانه در سال ۱۳۵۴ تأسیس شد و از سال ۱۳۶۶ به روش اسلامی جدید تنظیم و در سال ۱۳۷۱ افتتاح شد.

کتابخانه‌ای با نام بانوی کرامت

کتابخانه آستانه حضرت معصومه (س) کتابخانه بعدی است، این کتابخانه در سال ۱۳۳۲ با اهدای ۵۰۰ جلد کتاب از طرف حضرت آیه‏الله مرعشی نجفی و ۳۰۰۰ جلد از طرف حاج ابوالفضل تولیت کار خود را آغاز کرد.

محل آن ابتدا در یک اتاق کوچک سمت شمال صحن بزرگ متصل به ایوان آینه بود، سپس در سال ۱۳۳۹، طبقه بالای مشرق صحن کوچک به آن اختصاص یافت و اوایل سال ۱۳۷۲ به محل کنونی (میدان آستانه) انتقال پیدا کرد که از امکانات مطلوب و مفیدی برخوردار است.

تعداد کتاب‌های کتابخانه آستانه بالغ بر ۶۵ هزار جلد است که ۸۵۹ جلد آن از نسخه‌های خطی است.

دیگر کتابخانه‌های شهر قم عبارت‌‬ از کتابخانه اختصاصی بنیاد معارف اسلامی قم، کتابخانه اختصاصی پژوهشکده باقرالعلوم (ع)، کتابخانه اختصاصی پژوهشگاه ‏معلم، کتابخانه اختصاصی جامعه‌الزهرا، کتابخانه اختصاصی دارالعلم مفید، کتابخانه اختصاصی دانشکده تربیت مربی عقیدتی سیاسی سپاه، کتابخانه اختصاصی دفتر همکاری حوزه و دانشگاه، کتابخانه اختصاصی علوم و مفاهیم قرآن، کتابخانه اختصاصی مدرسه حجتیه، کتابخانه اختصاصی مدرسه علمیه خاتم النبیین (ص)، کتابخانه اختصاصی مرکز تحقیقات سپاه پاسداران، کتابخانه اختصاصی مرکز تربیت مدرس حوزه علمیه قم، کتابخانه اختصاصی مرکز فرهنگی هنری امام حسن عسگری (ع)، کتابخانه اختصاصی معاونت فرهنگی مجمع جهانی اهل بیت (ع) کتابخانه اختصاصی معاونت فرهنگی هنری دفتر تبلیغات اسلامی، کتابخانه اختصاصی مؤسسه آل‌البیت (ع) و بیش از ده‌ها کتابخانه تخصصی دیگر است که در سطح شهر مشغول به ارائه خدمت هستند.

علاوه بر این کتابخانه می‌توان به کتابخانه‌های اداره کل ارشاد اسلامی از جمله کتابخانه آیت‌الله خامنه‌ای، کتابخانه مرکزی در خیابان امام خمینی (ره)، کتابخانه شهدا نوبهار، کتابخانه عمومی کهک، کتابخانه عمومی صرم، کتابخانه عمومی حاجی‏آباد و کتابخانه عمومی گازران اشاره کرد.

بعضی کتابخانه‌های شهر قم نیز در کنار مساجد ایجاد شده است، درواقع تعدادی از منازل که در نزدیکی مساجد بود با پیوست به این مکان‌های مقدس به شکل کتابخانه یا مراکز فرهنگی درآمدند که از جمله آنها می‌توان به کانون فرهنگی امام خمینی (ره)، کانون فرهنگی شهرک قائم، کانون فرهنگی مسجد جامع کهک، کانون و قرائت خانه میثم تمار، کتابخانه مسجد امام سجاد (ع)، کتابخانه مسجد فاطمیه، کتابخانه ولی عصر (عج)، کتابخانه امام خمینی (ره)، کتابخانه انصارالخمینی، کتابخانه حسینیه حضرت زهرا (س)، کتابخانه زینبیه، کتابخانه قدس، کتابخانه محبّان مهدی (عج)، کتابخانه مسجد المصطفی، کتابخانه مسجد المهدی (عج)، کتابخانه مسجد امام حسین (ع)، کتابخانه مسجد امام حسین (ع)، کتابخانه مسجد امام رضا (ع)، کتابخانه مسجد حضرت زهرا (س)، کتابخانه مسجد ولی عصر (عج) و کتابخانه مسجد ولی عصر (عج) اشاره کرد.

ساخت بزرگترین کتابخانه تخصصی جهان اسلام در بلوار معنوی پیامبر اعظم (ص) خبر خوبی است که می‌توان در حوزه کتابخانه و کتابخوانی درباره شهر قم از آن سخن گفتریال زمین این کتابخانه به مساحت دو هکتار از سوی شهرداری قم حدود هشت سال پیش در اختیار دفتر آیت‌الله سیستانی در قم قرار داده شده است و کتابخانه بزرگی که در جهان تشیع یگانه محسوب می‌شود در این عرصه احداث خواهد شد.

این کتابخانه که پنج میلیون کتاب را در خود جای می‌دهد شامل بخش‌های دیگری همچون سالن‌های همایش، کتابخوانی، مرکز مرمت کتاب و موزه است و سومین کتابخانه بزرگ جهان اسلام به شمار خواهد رفت.

طراحی این کتابخانه بسیار خاص و ویژه و منطبق بر اصول معماری اسلامی است و مکان قرارگیری آن در بلوار پیامبر اعظم که مرکزیتی در حوزه کاربری‌های فرهنگی و مذهبی دارد، جلوه ویژه‌ای به این کتابخانه خواهد بخشید.

همه اینها در حالی است که وجود هزاران شخصیت برجسته علمی و پژوهشی به ویژه در حوزه علوم دینی در شهر قم موجب شده است کتابخانه‌های خانگی یکی از پدیده‌های مرسوم و مهم این شهر باشد، به نحوی که نسخ بسیار ارزشمندی را می‌توان در خانه‌های ساده بسیاری از بزرگان علوم دینی در شهر قم یافت که نمونه دیگری در جهان اسلام ندارند.

کتاب و کتابخانه از دیرباز نیازمند توجه و نگهداری دائمی بوده است و اگر مدت کوتاهی به آنها توجه لازم نشود، به طور قطع آسیب‌پذیری بالایی دارد، از این رو باید این منابع با ارزش را با همان انگیزه و همتی که بزرگان ما همچون امام خمینی (ره)، آیت الله مرعشی نجفی و دیگر عزیزان نگهداری می‌کردند، مورد توجه قرار دهیم.