ایران در سال ۲۰۲۱، هنر خوشنویسی را تحت عنوان «برنامه ملی پاسداری از هنر سنتی خوشنویسی در ایران» ثبت جهانی کرد. ترکیه یک سال قبلش این هنر را با عنوان «خوشنویسی سنتی در هنر اسلامی» در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت کرده بود. ۱۶ کشور عربی هم «دانش، مهارت و شیوه خوشنویسی عربی» را با یکدیگر به صورت مشترک ثبت جهانی کرده‌اند. این سیاست یونسکو است که تنوع فرهنگی را حفظ کند. به بیان دیگر، ایده کنوانسیون ۲۰۰۳، حفظ خرده‌فرهنگ‌هاست؛ نه ارزش‌بخشی به کشورها. به همین دلیل، پرونده‌های مشابه را با عناوین متفاوت به راحتی می‌پذیرد و ثبت می‌کند. خوشنویسی هم یکی از این پرونده‌هاست.

خوشنویسی در دوره عثمانی

نقطه آغاز سیر تاریخی هنر خوشنویسی عثمانی، زمان فتح استانبول (۸۵۷ق / ۱۴۵۳م) بود. پس از فتح استانبول به دست سلطان محمد فاتح و انتقال پایتخت به این شهر، استانبول به مرکزی جامع برای هنرمندان تبدیل شد و بسیاری از آنان حتی از خارج از قلمرو عثمانی -به ویژه از ایران- به استانبول مهاجرت کردند تا حیات هنری خود را در این شهر ادامه دهند. در این زمان، شیوه‌های عثمانی در هنر‌های بصری به کار گرفته شد و در حوزه خوشنویسی قرآن‌های نفیسی با خطوط ششگانه (ثلث، نسخ، توقیع، رقاع، محقق و ریحان) و به نام سلطان محمد فاتح، نسخه‌برداری شد.

آنطور که محمد قربانی در مقاله «هنر خوشنویسی در دوره عثمانی» نوشته: نمونه آثار کتابت شده در دوره سلطان محمد فاتح نشان می‌دهد که این نوع آثار به دلیل حضور هنرمندان ایرانی و شیوه عباسی، دارای شیوه دوگانه‌ای است که در تزئینات آنها نفوذ شیوه تیموری و سلجوقی هم دیده می‌شود.

اهمیت شهر استانبول به عنوان مرکز جهان اسلام، توسعه هنر خوشنویسی را در میان کاتبان عثمانی تضمین کرد و در مدتی کوتاه موقعیتی عالی و بستری مناسب و امن برای گسترش هنر خوشنویسی ترکی و عثمانی به وجود آورد. توجه سلاطین عثمانی به خوشنویسی سبب شد که برترین نمونه‌های نخستین آن توسط نابغه هنر خوشنویسی عثمانی «شیخ حمدالله» خلق شود. پس از او خطاطان بزرگی طی ۶ سده در قلمرو عثمانی ظهور کردند و برخی از آنان خود مکاتب و شیوه‌های خاصی پدید آوردند. احمد قره حصاری، حافظ عثمان، مصطفی راقم، محمود جلال‌الدین و یساری زاده مصطفی عزت از خطاطان دارای اسلوب و مکتب خاص بودند که این مکاتب تا زمان ما نیز دوام داشته است.

سنت خوشنویسی حلیه شریفه

رئیس‌جمهور ترکیه، موزه تسبیح و حلیه استانبول را در زمستان ۱۳۹۴ افتتاح کرد. چند دوره جایزه حلیه شریفه را هم با جوایز ۵۰ هزار دلاری برگزار کرد که در خرداد ۱۳۹۶، این جایزه توسط رجب طیب اردوغان به خوشنویس ایرانی اهدا شد.

جشنواره حلیه‌نویسی در ترکیه یکی از بزرگترین جوایز خوشنویسی را اهدا می‌کند و به همین دلیل میان خطاطان کشورمان شناخته شده است. خوشنویسان ایرانی و اهل تشیع معمولاً به جای استفاده از اسامی خلفای اربعه، از صفات پیامبر (ص) در چهار گوشه حلیه استفاده می‌کنند.

حلیه یک هنر تزئینی است که توسط خوشنویسان عثمانی در قرن هفدهم توسعه یافت و سرآمد آنان، «حافظ عثمان» (متوفی ۱۶۹۹م) بود. حلیه در لغت به معنای زینت و زیبایی است و معانی دیگری مانند صفت و خلقت هم از آن مستفاد می‌شود. برخی ترک‌ها معتقدند نگهداری حلیه در خانه، خانه را از بلا و بیماری مصون می‌دارد، شبیه کارکرد «وان یکاد».

«حلیه» جملاتی در وصف پیامبر اسلام (ص) بود که خصوصیات ظاهری و منش و سلوک برترین خلق خدا را توصیف می‌کرد. این توصیفات معمولاً از زبان امام علی (ع) بیان می‌شود و معتبرترین حلیه‌هاست.

در نسخه‌های قدیمی متن حلیه همیشه داخل هلال قرار می‌گرفت و بخش دیگر در کتیبه زیر هلال می‌آمد و هلال هم در میان مربع بزرگتری قرار داشت. در چهار زاویه این مربع اسامی خلفای چهارگانه آورده می‌شد و در این چهار گوشه اسامی و القاب پیامبر اسلام قرار می‌گرفت.

در بخش بالای اثر که ترک‌ها آن را «باش مقام» می‌نامند عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» به خط ثلث یا محقق نگارش می‌شد و عبارت بسم ا... با اولین قسمت از آیه ۳۰ سوره نمل همراه بود. متن حلیه که زیر هلال می‌آمد با آیه ۱۰۷ سوره انبیاء آغاز می‌شد و گاهی هم آیه ۴ سوره القلم قرار می‌گرفت و متن با نوزدهمین جمله حلیه به پایان می‌رسید و بعد هم کاتب رقم خود را می‌آورد.

در ادامه با مناسبت فرا رسیدن سالروز میلاد پیامبر اعظم (ص) و هفته وحدت، نمونه‌هایی متقدم و متأخر از حلیه شریفه را مرور می‌کنیم.

منبع: فارس