دکتر محمدمهدی فتوره‌چی، مدرس و پژوهشگر رسانه و فرهنگ به مناسبت اربعین سید و سالار شهیدان در یادداشتی نوشت: راهپیمایی اربعین، آیینی که فراتر از مناسک تاسوعا و عاشورای حسینی است به مثابه حقیقتی برین و تامل برانگیز و سرشار از نماد و نشانه های هویت بخش دوستداران اهل بیت علیهم السلام و به‌ویژه سالار شهیدان، ابا عبدالله الحسین(ع)، این ایام درحال جلوه گری است.

در طی قریب به دو دهه ای که شاهد نضج و گسترش روزافزون شمار زائران هستیم گویا ظرفیت بزرگی برای ایجاد ارزش های جدید در حال شکل گیری است و نیز علاوه بر نمایش قدرت سیاسی به اعتقاد برخی از کارشناسان، این پیاده روی طولانی و چند روزه رزمایشی است برای دگرگون کردن جهان و دعوت مسلمانان و آزادی خواهان جهان به سوی صلح، آرامش و امنیت، و بی شک مشقی برای آمادگی فراخوان منجی عالم بشریت مهدی موعود(عج) است و چه بسا از این روست که امروزه این مهم ترین آیین شیعی جهان از جمله پیچیده ترین پدیده اجتماعی تاریخ معاصر هم قلمداد می شود که امسال در حمایت از مردم پی پناه غزه بُعد سیاسی هم پیدا کرده است.

هر سال در آستانه اربعین حسینی در بین محبان اهل بیت علیهم السلام و توده های مردم شاهد جنب و جوش هایی برای انجام این سفر معنوی- که در سال های اخیر از آن به عنوان گردشگری مذهبی هم یاد می شود،هستیم، در چنین ایامی در اذهان بسیاری از ما این سوال تداعی می شود که چه علل و عواملی موجب حرکت اقشار مختلف مردم به سوی کربلا و تحمل دشواری های راهپیمایی و گرمای طاقت فرسای این روزهای بشدت داغ تابستان که با بیم ابتلا به بیماری های مسری همراست می گردد؟

تردید ندارم با شنیدن روایت های زوار اربعین و مشاهده صحنه های تامل برانگیز پذیرایی از آنان از سوی شیعیان میهمان نواز عراقی بسیاری از هم وطنان مان هم که بنا به‌دلایلی از پیوستن به خیل جمعیت محبان حسینی اجتناب می کنند مایلند برای نوبتی هم که شده همچون برخی سلبریتی ها و پیروان ادیان الهی و … سختی راه و گرمای هوای عراق را به جان بخرند و این راهپیمایی متفاوت و پر از صحنه های شور و شیدایی و محبت ورزی شیعیان و محبان سیدالشهداء را از نزدیک تجربه کنند و بی شک در این میان جامعه شناسان دینی، مردم شناسان، کارشناسان مطالعات فرهنگی و حتی روانشناسان بیش از دیگران برای فهم و درک ابعاد پدیده فرا ملی و فرادینی راهپیمایی اربعین که دارای مولفه های فرهنگی و اجتماعی و معنوی بسیاری است مشتاق به حضورند؛ به‌ویژه پژوهشگران کنجکاوی که در انگیزه های برپایی چنین ضیافت معنوی و حسینی و سبک بی نظیر عرض ارادت و پذیرایی شیعیان عراقی از زائران حسینی در جاده نجف به کربلا در طول ۹۰ کیلومتر متحیرند و پیوسته فرضیاتی را در ذهن‌شان ساختاربندی می‌کنند.

در سال های گذشته سه نوبت توفیق داشتم با جمعی از اساتید و دانشجویان پزشکی دانشگاه علوم پزشکی بقیه الله، جمعی از دانشجویان پزشکی و پیراپزشکی دانشگاه علوم پزشکی دانشگاه تهران و به همراه جمعی از شهروندان تهرانی عازم نجف و کربلا شوم و در نوبت سوم تلاش کردم در مسیر راهپیمایی نجف-کربلا با ثبت و ضبط تصاویر و مصاحبه هایی با موکب داران عراقی و جامعه شناسان ایرانی و عراقی مستنداتی را برای پیش تولید مستندی جامعه شناسانه و مردم نگارانه گردآوری کنم تا کارفرمایی را برای حمایت از ساخت و تولید اثری متفاوت توجیه کنم.

در ادامه این گفتار ضمن اشاره ای به ابعاد این پدیده، برداشت های حاصل از مشاهدات و مصاحبه های میدانی ام را بازگو کرده و تلاش می کنم زوار و رهپیمایان اربعین را دسته بندی یا تیپ شناسی کنم.

قبل از ورود به بحث خاطرنشان می کنم که در باب تذکره یا توفیق این سفر معنوی دیدگاه های متفاوتی نقل شده و مشاهدات و مصاحبه های میدانی ام در این چند سفر گواهی می دهد که جز معدود خواص و نظر کرده های سید الشهداء که عمیقا دل در گروی یار داشته و در پی درک مصائب اهل بیت امام حسین (ع) در پی به مشقت انداختن جسم شان هستند، اغلب رهپویان اربعین نه به‌واسطه قسمت و رزق و اصطلاحا برات و حواله ای از حضرات معصوم بلکه به اتکای همتی از باب ثواب و اجری اخروی و بعضا شوق تجربه ای و بیشتر متعاقب دعوت دوست، قوم و رفیق محفل و انجمنی حتی بدون معرفت کافی از آثار و فلسفه زیارت اربعین به دعوت ایشان لبیک گفته و دل به این جاده می سپرند تا شاید آنچه در گذشته پیوسته در باب جلوه های معرفتی و شیوه میهمان نوازی شیعیان عراقی از دوستان و آشنایان شان شنیده اند را خود به نظاره بنشینند.

در طی مسیر راهپیمایی اربعین در سفر اخیر که به منظور تهیه پیش تولید مستند مردم‌شناسی اربعین انجام شد در پی پاسخ به دو سوال اساسی بودم؛ از جمله این سوال که زوار ایرانی با چه هدف و انگیزه‌ای در ایام منتهی به اربعین مسیر ۹۰ کیلومتری نجف به کربلا را در شرایط نامساعد آب و هوایی با پای پیاده طی می‌کنند؟ و اینکه علل و عوامل اصلی برپایی اینچنین ضیافت بی‌ریا و خالصانه شیعیان عراقی و آداب سفره داری و میهمانداری بی‌نظیر و سخاوتمندانه‌شان کدامند؟

در ابتدا به انواع دسته‌جات و یا تیپ و گونه‌های زوار اربعین حسینی و به انگیزه‌هایشان اشاره می‌کنم.

امکان انجام سفر ارزان به عتبات

صرف نظر از عشق و ارادت محبان اهل بیت علیهم السلام یکی از مهم‌ترین دلایلی که بسیاری از زوار اربعین در مصاحبه‌هایم بدان اشاره کردند ارزان تمام شدن چنین سفری در ایام اربعین حسینی است و بی‌شک اغلب شیعیان هموطنمان که عمدتا از طبقات ضعیف و کمتر برخوردار جامعه هستند به غیر از چنین ایام و اوقاتی نخواهند توانست با مبالغی از یک تا دو میلیون تومان (زمینی و با اتوبوس و ون) در ایام دیگر سال به زیارت نجف و کربلا مشرف شوند (هزینه سفر به کربلا و نجف با کاروان زمینی ۵ تا ۸ میلیون و سفر هوایی حدود ۱۰ تا ۱۵ میلیون تومان برآورد می‌گردد) سفری که زائر هیچ دغدغه‌ای برای تامین غذا و نوشیدنی و محل اسکان و استراحت و حتی دارو و درمان ندارد.

سفر اولی های کنجکاو

بی شک عده ای از راهپیمایان اربعین حسینی و اغلب نوجوان، جوان و میانسال متعاقب شنیده های دوستان و آشنایان و دیده هایی از سیما و تصاویری که از رسانه های اجتماعی بازنشر می شود علاقه‌مند می شوند خود در این مسیر گام نهند و از نزدیک جلوه های مادی و معنوی این خیزش اجتماعی مذهبی را تجربه و درک کنند؛ زائرانی که بدلیل عدم تحصیل معرفت کافی و تجربه اوقاتی سخت و یحتمل ابتلا به بیماری های ریوی و مسریو …ممکن است تا چندین سال دیگر هوس راهپیمایی اربعین را از سر به در کنند. این تیپ از زوار از جمله گردشگران مذهبی به‌شمار می آیند که بیشتر به‌دنبال ارضای حس کنجکاوی و پر کردن اوقات فراغت راهی سفر می شوند و در پیمودن کوتاه مدت مسیر علاقه ای نشان نمی دهند و بعضا در موکب های خاص با امکانات مطلوب تر اقامتی نامتعارف دارند و از شوخی و مزاح و بذله گویی اجتناب نمی کنند.

هیئتی های هماره همراه

در بین زوار اربعین کم نیستند جماعت هایی از اهالی مسجد، هیئت و حسینیه ای که در پی دعوت و ترغیب دوست، مرشد، هم هیئتی و ..یا علی گفته و با جمعی از همالان شان راهی کربلا می شوند؛ این گروه از زائران که اغلب از جامعه روستایی و مناطق کم برخوردار شهری هستند از اینکه امکان تجربه چنین سفری در کنار دوستان و هم کیشان شان فراهم شده احساس خوشایندی داشته و به‌واسطه حمایت و پشتیبانی از یکدیگر در مسیر راهپیمایی، اطمینان و آرامش بیشتری احساس کرده و شور و شعف خاصی در چهره شان موج می زند.

روستاییان فارغ از کشت و کشاورزی

با توجه به اینکه ایام اربعین در این سال ها با ماه های گرم مرداد و شهریور مصادف شده جمعیت قابل توجهی از کشاورزان، باغداران و روستاییان روشن ضمیر و دوستداران اهل بیت(ع) که محصولات خود را برداشت کرده اند و بیش از ایام دیگر سال، اوقات فراغت و استراحت دارند، برای انجام سفرهای زیارتی به مشهد و قم و در سال های اخیر به عتبات عراق برنامه ریزی می کنند و بی شک راهپیمایی به قصد زیارت در اربعین با کمترین هزینه هم در یک دو دهه اخیر در اولویت اوقات فراغت ایشان قرار گرفته است.

محبان اهل عرفان و معرفت

این جماعت از زوار حسینی که اغلب تحصیلکرده و دانش آموخته حوزه و دانشگاه در سطوح عالی هستند با شناخت و درک عمیق از فضائل زیارت اربعین به خیل رهپیمایان می پیوندند تا با مصائب و سختی های جانفزایی که اسرای اهل بیت(ع) از کربلا تا کوفه و شام تحمل کردند به امید تقرب و یا کسب ثوابی با آنان همنوا شوند؛ این زوار اغلب به رغم برخورداری از تمکن مالی مناسب، سفر دشوار زمینی را بر سفر هوایی ترجیح داده تا با حضرت زینب سلام الله علیها و اهل بیت سیدالشهدا(ع) عمیق تر همذات پنداری کنند و لذا بر انجام زیارت تشبهی و بکاء رغبت بیشتری نشان داده و بعضا از تناول طعام های متنوع و رنگین وسوسه انگیز هم اجتناب می کنند تا بیش ازدیگران به معرفتی ناب تر دست یازند.

واماندگان و پریشان حالان افسرده و رانده از خانواده

مشاهدات و مصاحبه های انجام گرفته با برخی از مدیران موکب های ایرانی گویای این واقعیت است که در بین زوار اربعین و حتی خادمان موکب های مردمی و دولتی معدود افراد روان پریش، معتاد و مسئولیت گریز و اغلب جوانی بوده و هستند که در پی مشاجرات و اختلافات خانوادگی و ….دشواری های این سفر را بر خود هموار می کنند تا مدتی از خانواده و بستگان و آشنایان شان دور باشند و در فضای ضیافت گونه راهپیمایی، ایامی را در موکبی به خدمت و به‌دور از سرزنش و غرولند اعضای خانواده و جامعه ای در جمع خادمان زوار اربعین سپری کنند.( یکی از موکب داران عراقی می گفت برخی از زوار ایرانی که اغلب جوان و بی توجه به اقامه نماز هستند چند شبانه روز در موکب هایی با امکانات رفاهی و تغذیه ای بیشتر بیتوته می کنند و بعضا از خدام موکب ها دخانیات طلب می کنند!).

فلسفه و چرایی میهمانداری خاص شیعیان عراقی 

سبکی غیر متعارف از پذیرایی و میهمان نوازی که در هیچ کجای جهان و در هیچ رویداد فرهنگی و اجتماعی و حتی جشنواره و مناسک مذهبی در چین و هند و حتی در مناسک حج نمی توان شاهد و ناظر چنین صحنه های ناب و اخلاصی مثال زدنی بود.

در ادامه استناد مشاهدات و گفتگوهای انجام شده با موکب داران عراقی اجمالا علل و عوامل اصلی برپایی اینچنین ضیافت بی ریا و خالصانه شیعیان عراقی و آداب سفره داری و میهمانداری بی نظیر و سخاوتمندانه شان را مورد مداقه و بررسی قرار دهم.

در سفری اکتشافی در ایام اربعین سال ۱۴۰۱ که با هدف پیش تولید مستندی به نجف و کربلا داشتم در پی مصاحبه‌هایی با موکب داران عراقی بدنبال پاسخی به سئوال فوق بودم.

تجربه چند سفر زیارتی در ایام اربعین و مشاهده  صحنه های استقبال و پذیرایی مشتاقانه و مهربانانه شیعیان عراقی این سوال را در اذهان هر رهگذر و بیننده ای تداعی می کند که اینچنین هزینه های قابل توجه و شیوه و سبک میهمان نوازی غیر متعارف( از منظر ما) شیعیان اغلب کم درآمد و کم برخوردار از کجا نشات گرفته است؟ و آیا بین قبایل و عشایر مختلف شیعیان عراق همچون صدر اسلام که برای برتری و تفوق به سراغ قبرستان ها رفته تا رفتگان شان را شمارش کنند(الهاکم التکاثر حتی زرتم المقابر(سوره تکاثر، آیه 1) در ایام اربعین هم رقابتی نانوشته و ناملموس برای پذیرایی از زوار، بین موکب داران قبایل و عشایر عراقی وجود دارد تا در ابراز عشق و ارادت به سیدالشهدا و تقرب به ذات ربوبی از هم سبقت گیرند(السابقون اولئک المقربون)؟!

قبلا خاطرنشان می کنم که در سبک و شیوه میهمانداری موکب داران ایرانی که به‌شدت تحت تاثیر فرهنگ پذیرایی موکب داران عراقی است(در مسیر راهپیمایی و یا در راهپیمایی جاماندگان در کشور) بنا به دلایلی چون تقلیدی بودن، هزینه کرد از محل وجوهات و اعتبارات دولتی و هیئت های مذهبی، حسینیه ها و مساجد، کمتر می توان نشانگان و شاخص های تبلور یافته در روح شیعیان عراقی، به‌ویژه موکب داران ساده و بی تکلف روستایی در مسیر علما را در موکب های ایرانی جست؛ شیعیان محروم و بینوایی که در طی یک سال، مختصر پس انداز و اندوخته های خود را برای بذل بی‌دریغ و هزینه کرد در چنین روزهای ویژه گرد می آورند؛ هزینه هایی که بر خلاف مبالغ تخصیص داه شده از سوی دستگاه های دولتی ایران محل و میزان آن کاملا مشخص است.

از آنجایی که راهپیمایی اربعین ذاتا عراقی و مسبوق به سابقه ای از زمان امامان معصوم(ع) تا زمان مرحوم شیخ انصاری و سپس تا زمان حکومت آل بویه و صفویه تا عصر ماست؛ بدیهی است در مسیرهای قدیم(طریق العلما) و جدید راهپیمایی در طول این قرن های متمادی، سبک و شیوه های متفاوت عزاداری و پذیرایی از زوار گزارش شده است و در سال های اخیر هم بر طبق نظر محمد رضا پوریافر در کتاب آیین نیکی، (اثری خواندنی که به مطالعه جامعه شناختی خیر دینی پرداخته است) هفت نوع خدمت رسانی به زوار بازشناسایی و احصاء شده است.

در فلسفه شوق زائد الوصف شیعیان عراقی به میزبانی و پذیرایی از زوار حسینی این فرضیه صورت بندی می شود که چنین شیوه  خدمت رسانی یحتمل به‌دلیل جبران غفلت اباء و اجداد شان نسبت به اهل بیت(ع) به‌ویژه در واقعه غمبار کربلا بوده است؛ در حالی که شواهد و قرائن و مشاهدات و گفتگوهای انجام گرفته با موکب داران عراقی گویای این واقعیت است که این خرده فرهنگ، مصداقی از فرهنگ مهمان پذیری عرب های جاهلی و مردمان قبایل و عشایر عراق و خوزستان است.

در واقع، برخی از موکب داران پاسخگو اذعان کردند که این شیوه  عرض ارادت ابتدا نشات گرفته از هویت ملی و نژادی و سپس هویت دینی آنان است. در واقع، در مفهوم خیر دینی چون نیت تقرب به ذات ربوبی، بخشش گناه و شفاعت سیدالشهد است، لذا توجه شیعیان خادم هم معطوف به دیگری دیندار و عزادار است و نه حتی لزوما شیعه!

خدمات معمول و متداول شیعیان دارای طیف متنوعی است؛ همچون اسکان، تغذیه، بهداشت و درمان، تعمیراتی، فرهنگی، سرگرمی کودکان، فرائض دینی، و در سال های اخیر خدمات سیاسی و ایدئولوژیک موکب داران هم ازسوی قبایل و عشایر مختلف شیعه و سنی به‌ویژه فرقه انحرافی شیرازی ها، مقتدی صدر و .. ارائه می شود.

از نظر راقم این سطور در ارائه خدمت به زوار اربعین از سوی شیعیان عراقی عشیره ها شاهد نوعی جمع گرایی و رقابت نانوشته در استقبال و مهمانداری و پذیرایی از طریق ایجاد صندوق نذورات در عشیره و قبایل عراق برای خدمت رسانی به زوار هستیم.

با این حال آنچه که بیش از خدمت‌رسانی شیعیان عراقی در مسیر نجف به کربلا نظرها را به خود جلب می‌کند سبک و شیوه  پذیرایی و میهمانداری ایشان در خانه‌های ساده و سرشار از عشق و صفاست؛ میزبانان مخلصی که در مدت یک هفته تا یک ماه خانه  محقر و بعضا ساده  خود را در اختیار ۲۰ تا ۵۰ نفر از زواری می‌گذارند که پس از طی کیلومترها خسته و کوفته وارد بیوت گرم و خنک آنان می‌شوند و بعضا نشانه‌هایی از سرماخوردگی و…دارند و سرتا پا غرق در خاک و آلودگی‌های محیطی اند؛ و در این حال میزبانان خوش رو از ارائه  هر گونه خدمتی از فراهم کردن امکان دوش گرفتن تا شستن البسه‌ی زوار، پذیرایی در سه وعده  غذایی و تا واگذاری اتاق‌های خواب‌شان دریغ ندارند.

شیعیان عراقی از هر فرصتی بهره می برند تا از میهمانان شان عاشقانه و خالصانه پذیرایی کنند و این خدمت به زائران سیداشهدا را از افتخارات خود قلمداد می کنند؛ خدماتی که به بیان حاجی حلیمی «موجب خشنودی آقامون می شه» و به بیان ابو جاسم «سبب افزایش رزق و روزی و ازدیاد محصول و باروری دام و دوری از بیماری و ابتلائات جسمی و روحی خانواده مان می شه و نیز همه  کسانی که در این دستگاه کمترین خدمتی به زوار حسینی ارائه می دهند».

در اثنای مصاحبه هایم با موکب داران عراقی در مسیر راهپیمایی اربعین(که شرح روایت هایشان در این یادداشت نمی گنجد) در می یابم که گرچه فرهنگ پذیری در مراسم های آیینی و مذهبی غمگنانه و شادمانه جزء لاینفکی از مناسک عاشورایی و شیعی در عراق و ایران و اقصی نقاط دنیاست؛ و نیز در هر کجایی که عَلَم و پرچمی به نام حسین و اهل بیت(ع) برپاست ولیکن نمی توان نامی چون رقابت و چشم هم چشمی، متداول در صدر اسلام بر این مناسک و آیین ها گذاشت و آنچه که این پیروان اهل بیت(ع) را هر سال بیش از گذشته راغب تر به خدمتگزاری خالصانه و مشتاقانه می کند امید به بخشش گناه و شفاعت حسین و اهل بیت(ع) آن امام همام و ظلم ستیز و آزاده است؛ او که با نثار جان شیرینش و قربانی کردن بهترین و پاک ترین بندگان گیتی از زمان آدم و حوا به ابنای بشر آموخت که شهادت نه یک باختن، بلکه انتخابی آگاهانه است؛ انتخابی که در آن، مجاهد بی باکی چون حسین (ع) با قربانی کردن خویش در آستانه  معبد آزادی و محراب عشق پیروز می شود و بساط ظلم و جور و فساد را با خون پاک خود و بهترین فرزندان و اهل بیتش بر می چیند تا پیام آزادی خواهی و ظلم ستیزی اش را در هر زمان و مکانی در سراسر گیتی در گوش های پیروان و دوستدارانش و حتی در گوش آزادی خواهان و عدالت جویان جهان طنین انداز کند.

باشد که ما هم از شیعیان و رهروان صادق آن امام شهید و شاهد باشیم.
صلی الله علیک یا ابا عبدالله و علی الارواح التی حلت بفنائک