اطلاعات ما درباره سقاخانه صحن نو (آزادی) چندان گسترده نیست و کمتر در متون تاریخی درباره چگونگی و چرایی تخریب آن سخن به میان آمده‌است. می‌دانیم این سقاخانه در دوران نیابت تولیت مؤتمن‌السلطنه (مستشارالملک) ساخته شد. او در دو دوره، بین سال‌های ۱۲۸۶ تا ۱۳۰۱ ق و ۱۳۰۴ تا ۱۳۱۴ ق نیابت تولیت آستان‌قدس رضوی را برعهده داشت و به دلایلی که برخواهیم شمرد، این سقاخانه را در دوره اول نیابت تولیت خود، یعنی سال‌های ۱۲۸۶ تا ۱۳۰۱ ق بنا کرد. با این حال، دلیل تخریب این بنا در سال ۱۳۰۷ ش و به دستور محمدولی اسدی، نایب‌التولیه وقت، چندان مشخص نیست.

برخی آن را اقدامی در راستای مخالفت با قاجاریه و محو آثار مربوط به آن دوره دانسته‌اند؛ تحلیلی که البته پایه درستی ندارد؛ چرا که برای محو آثار دوره قاجار، اسدی باید تمام صحن نو و بسیاری از رواق‌های حرم مطهر رضوی را از بین می‌برد و این امر نه ممکن است و نه محتمل! به‌تازگی و در پی انتشار تصاویر آلبوم‌های کاخ موزه گلستان، عکس‌هایی از حرم مطهر رضوی و صحن نو بدست آمد که به این پرسش تاریخی پاسخی قابل استناد می‌دهد. یکی از این عکس‌ها که توسط آقارضاعکاس‌باشی – ملقب به اقبال‌السلطنه – گرفته شده، نمایی از صحن نو را پیش روی مخاطب می‌گذارد که در آن می‌توان سقف سقاخانه مؤتمن‌السلطنه و نیز وضعیت ایوان شمالی صحن نو را که بعد‌ها به ایوان «تلگرافخانه» موسوم شد، دید. این تصویر راز تخریب سقاخانه صحن نو را تا حدود زیادی آشکار می‌کند.

قضاوت درباره تاریخ عکس‌برداری

براساس مستندات مربوط به آلبوم ۱۴۲ کاخ موزه گلستان و همان‌طور که اشاره کردیم، این عکس توسط آقارضا عکاس‌باشی گرفته شده‌است، اما تاریخ برداشتن آن معلوم نیست. از آنجا که او در سال ۱۳۰۷ ق دار فانی را وداع گفت و به احتمال زیاد این عکس در سفر دوم ناصرالدین‌شاه به مشهد برداشته شده، باید زمان عکس‌برداری را حدود سال ۱۳۰۰ ق / ۱۲۶۲ ش یعنی سال پایانی دوره نخست نیابت تولیت مستشارالملک بدانیم؛ در واقع این عکس تصویری از سقاخانه نوساز صحن نو را نشان می‌دهد.

اجزای قابل مطالعه عکس

نخستین نکته‌ای که در این عکس تاریخی و بسیار جذاب جلب نظر می‌کند، تزئینات سقف «کلاه‌فرنگی» سقاخانه است. برخلاف سقاخانه اسماعیل‌طلایی در صحن عتیق، سقف سقاخانه صحن نو با کاشی تزئین شده و از این نظر، احتمالاً منحصر به فرد بوده‌است. دومین نکته قابل بررسی نهری است که از وسط دروازه شمالی صحن نو به سوی سقاخانه کشیده شده. این نهر که انتهای آن در میانه بست پایین (بست شیخ حر عاملی امروزی) به نهر مشهور «خیابان» متصل می‌شد، احتمالاً برای ایجاد فضای مناسب و باطراوت در صحن ساخته شده‌بود؛ چون استفاده از آب نهر خیابان در خروجی صحن عتیق، به دلایلی که با نوشتار پیش رو ارتباطی ندارد، چندان منطقی نبوده‌است.

 سومین نکته قابل بررسی در تصویر که می‌تواند پاسخگوی پرسش ما درباره راز تخریب بنای سقاخانه صحن نو باشد، نشست شدید دو طرف ایوان تلگرافخانه و تَرَک‌های عمیق و گسترده‌ای است که در دو سوی این ایوان مشاهده می‌شود. این تَرَک‌های عمیق، عملاً برخی از ایوان‌های مقابل حجره‌های طبقات زیرین و فوقانی را در دو طرف ایوان اصلی به دو نیم تقسیم کرده بوده و طبیعی است بیم ریزش و تخریب آن وجود داشته‌باشد. جالب اینجاست در ایوان غربی صحن عتیق – ایوان ساعت – نیز با چنین معضلی روبه‌رو بوده‌ایم. معضلی که ظاهراً به دو دلیل ایجاد شده‌بود؛ نخست جاری شدن نهر از زیر دروازه اصلی و نشت تدریجی آب به پیِ سازه ایوان و دوم، سست بودن خاک و وجود قنات‌های قدیمی در زیر محدوده دو صحن قدیمی حرم مطهر رضوی که موجب تاب‌آوری اندک آن در برابر وزن سازه‌های نسبتاً سنگین می‌شد.

 به نظر می‌رسد با وجود ترمیم خسارت وارد آمده به ایوان شمالی صحن نو، در دهه‌های بعد نیز این مشکل بار‌ها دیده شده و به همین دلیل در سال ۱۳۰۷ ش، یعنی ۴۵ سال پس از برداشته شدن این عکس، مسئولان وقت آستان‌قدس رضوی تصمیم به پوشاندن نهر انشعابی و برچیدن سقاخانه گرفتند. با این حال و به دلیل موقوفه بودن سنگاب سقاخانه صحن نو، اصل سنگاب در وسط صحن محفوظ ماند و اطراف آن، برای تزئین صحن، حوضی بنا کردند و تعدادی درخت کاشتند. سنگاب یاد شده همچنان در وسط صحن نو (آزادی) و در میان حوض بزرگ و مصفای آن باقی است.

منبع: قدس آنلاین