آن قدر نزد مردمان این دیار قداست داشت که با آن ساجده، جانماز، پرده و سفره می‌بافتند و به طور حتم هم همه این‌ها و یکی دوتا از آن در صندوقچه جهاز دختران دم بخت و نوعروسان برای تیمن و تبرک می‌گذاشتند.

قدمتی بس طولانی دارد این پنبه خاص، قدمتی به درازی ۵ قرن؛ قداستی خاص نیز دارد این پنبه و به همین واسطه آن را خوسفی‌ها خوش یمن می‌دانند و از نخ این پنبه خاص که لحاظ کوتاهی الیاف با کمان حلاجی نمی‌شود و با دست تبدیل به نخ می‌شود برای بافت سجاده، جانماز، پرده مسجد و... استفاده می‌کنند.

 صحبت از پنبه ملّه خوسف این دیار نرگس زار‌های خراسان جنوبی است که هر چند استمرار قهر طبیعت این محصول پر آب بر را نیز تا مرز منسوخ شدن پیش برد، اما دوستداران این پنبه قهوه‌ای رنگ و خاص و تولیدکنندگان مسنوجات متبرک آن در پی احیای آن بر آمدند.

 خوسف خاستگاه پنبه ملّه

در جغرافیای ایران مهد و خاستگاه پنبه ملّه خوسف است که نوعی خاص و بی نظیر از پنبه است که در هیچ نقطه از ایران زمین و یا حتی دنیا یافت نمی‌شود.

اما چرا به این نوع پنبه ملّه می‌گویند؟ در اصطلاح محلی مل به معنا خاک‌های نرمی است که پشت بند‌های خاکی پس از بارندگی‌ها جمع می‌شود و چون خوسفی‌ها در گذشته وقتی بذر پنبه سفید را در پشت این بند‌ها نشاء می‌کردند و به صورت دیم پنبه به بار می‌نشست و رنگ آن قهوه‌ای بود به آن پنبه ملّه می‌گفتند.

نکته جالب توجه در مورد پنبه ملّه این است که چون الیاف کوتاهی دارد به وسیله چرخ‌های دستی نخ ریسی قدیمی تبدیل به نخ نمی‌شد و با دست و چلک آن را به نخ مبدل می‌کرده اند.

خوسف قطب تولید پنبه ملّه ایران

رنگ قهوه‌ای این پنبه و الیاف کوتاه آن سبب شده تا گذشتگان این دیار آن را یک معجزه یا تقدس بدانند چرا که هم رنگش با پنبه‌ها معمولی متفاوت بوده و هم الیافی کوتاه داشته است.

همین تقدس داشتن این پنبه سبب می‌شد تا زنان هنرمند خوسفی با نخ آن وسایل ببافند که نزد آن هم تقدس و تیمن داشته است از جملّه سجاده، جانماز، پرده، سفره نان و ...

کاشت این پنبه خاص در قطب تولید پنبه ملّه ایران است با استمرار خشکسالی‌ها و نبود مشتری منسوخ شد و دیگر پنبه کاران خوسفی کمتر سراغ کاشت این نوع خاص رفتند، اما از سال ۹۶ به منظور راه اندازی کارگاه‌های تولیدی، کشت دوباره آن برنامه ریزی و سال ۹۷ حدود یک هکتار در خوسف و ماژان به همت ۵ کشاورز کاشت شد.

سال ۹۸ نیز به همت کشاورزان خوسفی چند هکتار از این نوع پنبه خاص کشت شد به طوری که هم اکنون به همت کشاورزان و مسوولان شهرستانی و استانی به اندازه کافی پنبه ملّه برای تبدیل به نخ در دسترس است.

ثبت ملی ملّه خوسف

دانش کشاورزی، فن نخریسی و سنت‌ها و نمود‌های شفاهی پنبه ملّه شهرستان خوسف ۲۳ تیرماه سال ۹۷ در فهرست ملی میراث فرهنگی ناملموس ثبت شد.

همچنین نخستین خانه ملّه بافی خراسان‌جنوبی تیرماه سال ۹۷ در خانه تاجور خوسف راه اندازی شد.

مردادماه سال ۹۸ نیز شهر خوسف برای نخستین بار به عنوان شهر ملی ملّه ثبت شد.

در جهت احیای پارچه ملّه نخستین شرکت تعاونی تخصصی صنایع دستی ملّه با عنوان شرکت تعاونی تولیدی صنایع دستی ریس‌ملّه خوسف نیز راه‌اندازی شده است.

دانش و تولید انحصاری ملّه

اکنون نیز متولیان امر در پی آن هستند تا علاوه بر افزایش سطح زیرکشت این محصول خاص زمینه جهانی شدن پنبه ملّه خوسف را نیز فراهم کنند تا با در نوردیدن مرز‌های جهانی زمینه رونق صنعت توریسم و فروش محصولات تولیدی خاص ملّه را در بازار جهانی نیز فراهم آورند.

پنبه ملّه شباهت زیادی به رنگ خاک بند سار‌هایی دارد که در آ ن کشت می‌شود که به آن خاک مل می‌گفتند و آن پنبه نیز به ملّه شهرت یافت؛ این دانش و تولید فرآورده‌ها آن منحصر به شهرستان خوسف است بنابراین کشور دیگری نمی‌تواند از پنبه خام خراسان جنوبی محصولاتی بسازد که این امر مزیتی برای جلوگیری از خام فروشی است.

پنبه‌ای که به رنگ قهوه‌ای در خراسان جنوبی برداشت می‌شود روش‌های کاشت، داشت و برداشت آن مانند پنبه معمولی است، اما به لحاظ کوتاهی الیاف آن را با کمان حلاجی نمی‌کنند بلکه تمامی فرایند تبدیل آن به نخ با دست انجام می‌شود.

پنبه ملّه یا سرخچه

ملّه در فرهنگ فارسی عمید به نوعی پنبه زرد رنگ و نوعی پارچه خاکی رنگ ترجمه شده و در زبان محلی به سُرخچه (به دلیل رنگ مایل به سرخ این نوع پنبه) شهرت یافته است.

سه دهه اخیر از طرفی با روی آوردن کشاورزان به کشت ارقام اصلاح شده و وارداتی که دارای الیاف بلند است و از طرفی خشکسالی‌های پیاپی، پنبه ملّه به خاطرات پیوست و تا حدودی به فراموشی سپرده شد حتی بذر این گیاه محلی در حال فرسایش و نابودی بود.

تاریخچه پنبه ملّه

سال‌های اخیر با توجه به اهمیت فوق‌العاده حفاظت از ذخایر ژنتیکی گیاهی کشور به عنوان یکی از برنامه‌های مهم راهبردی توسعه کشاورزی، احیاء و خالص سازی این محصول محلی، گام مهمی در تحقق اهدف عالیه سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی برداشته شد.

بیشتر بخوانید

پنبه ملّه از تاریخچه و قدمت طولانی برخوردار است و به عنوان گیاه ویژه منطقه خوسف از زمان‌های گذشته کاشت می‌شده است.

اعتقاد به خوش ُیمنی گیاه پنبه ملّه تا حدی بوده که هر کشاورز در حد توان خود کشت این نمونه پنبه را در کنار پنبه سفید انجام می‌داده است و اعتقاد داشته‌اند که اگر آب با عبور از این پنبه به دیگر محصولات (پنبه سفید) برسد در باردهی و برکت زمین مؤثر خواهد بود.

ناگفته نماند در گذشته ارتباط و تعامل بین شهرستان‌های خوسف، نهبندان و سربیشه سبب شد به ویژه مناطق غربی این شهرستان‌ها که دارای مرز مشترک با بخش شرقی خوسف هستند به صورت پراکنده به کاشت و تولید پنبه ملّه و همچنین بافت این پارچه در گذشته اقدام کنند که هم اکنون نیز شواهد این فعالیت‌ها قابل مشاهده است.‌

می‌توان تاریخچه این نوع پنبه را همزمان با پنبه سفید دانست.

با توجه به اظهارات و شواهد موجود صنعت پنبه در خوسف در گذشته ارزش بالایی داشته است و با قرار داشتن منطقه در مسیر داد و ستد‌های بین منطقه‌ای، تجارت پنبه نیز مطرح بوده است.

شاخص‌های پنبه ملّه

شاخص‌هایی از جملّه خوش رنگ بودن، طیف رنگی از کرم روشن تا قهوه‌ای آجری، نرمتر بودن این گونه پنبه نسبت به پنبه معمولی، موارد درمانی پارچه‌های ملّه، استفاده از آن همراه با سایر گیاهان دارویی و چربی گوسفند برای تولید سرمه چشم به دلیل تقدس، احترام و قداست پنبه ملّه بین بومیان منطقه، اعتقادات و باور‌های مترتب بر آن، ویژگی‌های ساختاری و فیزیکی پنبه ملّه که به نسبت گرم‌تر بوده و برای فصول سرد سال نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد و خاصیت آن به پشم شتر نزدیک است، موجب تمایز و ویژه ساختن این پنبه شده است.

قابل احترام بودن و نگاه همراه با تقدس به پنبه ملّه در کاربرد‌های آن از قبیل جانماز، سجاده، سفره، پرده، قطیفه (قدیفه)، چادر، گردن پیچ (یلوملّه) و سایر تأثیر گذار بوده است.

مزیت رقابتی پنبه ملّه و فراهم شدن زمینه جهانی شدن آن

جلالی معاون صنایع دستی و هنر‌های سنتی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی هم ۲ آذر پارسال در بازدیدی از که مزارع پنبه ملّه و کارگاه تولید پارچه ملّه خوسف داشت گفت: پنبه یک محصول استراتژیک است، اما پنبه ملّه خوسف به دلیل رنگ طبیعی آن، یک مزیت رقابتی دارد، چون نیاز به رنگ‌های شیمیایی ندارد.

او افزود: در دنیای امروز که تغییرات اقلیمی ما را به سمت حفاظت از محیط زیست و کمتر استفاده کردن از رنگ‌های شیمیایی می‌برد می‌توان از پنبه ملّه به عنوان یک مزیت رقابتی برای بافت پارچه‌های دوستدار محیط زیست استفاده کرد.

جلالی تصریح کرد: کسانی در جهان هستند که حاضرند برای پارچه‌های دوستدار محیط زیست هزینه‌های بالا بپردازند لذا باید بتوانیم در راستای معرفی این پنبه به جهان و این نوع بافت تلاش کنیم.

معاون صنایع دستی و هنر‌های سنتی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی تأکید کرد: باید شاخص‌های بین‌المللی را رعایت کنیم و زمینه‌سازی را برای اتصال کشاورزی و صنایع‌دستی فراهم کنیم، چون پنبه یک گیاه است که اگر دستگاه‌های متولی مانند جهاد کشاورزی همکاری نکنند شاید اقتصادی بودن خودش را از دست بدهد و نتوانیم استفاده کنیم.

او ادامه داد: این گیاه اکنون به همت هنر صنعتگران صنایع‌دستی خراسان جنوبی زنده مانده و امیدواریم بتوانیم ارزش آن را حفظ کنیم و همانطور که خوسف شهر ملی ملّه است این محصول را به جهان نیز معرفی کنیم.

جلالی اظهار کرد: پرونده پنبه ملّه باید تکمیل و ثبت جهانی آن را به عنوان یک استعداد، مزیت و جایگزین برای مواد پلاستیکی که به طبیعت لطمه می‌زند پیگیری کنیم چرا که این ظرفیت در استان وجود دارد.

آماده بودن پرونده جهانی ملّه

حالا با این اوصاف پرسش اینجاست که برای جهانی شدن پنبه ملّه ایران متولیان امر چه کرده اند؟

آن طور که صالحی رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوسف گفت: پرونده ثبت جهانی پنبه ملّه خوسف آماده است و نامه آن نیز به تهران ارسال شده است تا در تاریخی که اعلام می‌شود برای دفاع به تهران مراجعه کنیم.

به گفته او بعد از دفاع در تهران پرونده آن برای ثبت جهانی به یونسکو ارسال می‌شود و در نوبت قرار می‌گیرد.

بعلاوه با توجه به این که ایران سالی یک یا دو تا سهمیه بیشتر ندارد گاهی ثبت جهانی پرونده زمان بر می‌شود.

صالحی با اشاره به فعال بودن ۸۰ هنرمند خوسفی در عرصه بافت پنبه ملّه ادامه داد: در شهرستان خوسف ۲ باب کارگاه بزرگ و ۴۸ باب کارگاه کوچک ملّه بافی فعال است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خوسف با بیان این که در عرصه بافت پارچه ملّه ۱۵ پیشکسوت نیز در خوسف در قید حیات و فعالیت هستند افزود: تاکنون هنرمندان این عرصه در ۵۵ نمایشگاه شهرستانی، استانی، منطقه‌ای و کشور شرکت کرده اند.

او از صدور هزار دلار محصولات پنبه ملّه به خارج از کشور به صورت چمدانی خبر داد و تصریح کرد: قرار داد‌هایی با موسسه‌ها و نهاد‌های حمایتی همچون موسسه خیریه محمد رسول الله و آبشار عاطفه‌ها برای تولیدات ملّه و همچنین فروشگاه‌ها و فضای مجازی بسته شده است.

صالحی از دریافت ۲ نشان اصالت ملی توسط یکی از هنرمندان این عرصه خبر داد و عنوان کرد: ثبت نشان‌های جغرافیایی نیز در دست اقدام است.

همچنین برای شناسایی این نوع پنبه خاص ۶۰۰ دقیقه مستند تهیه شده است.

منبع: فارس