بخش عمده‌ای از حافظه تاریخی - فرهنگی ملل و جوامع مختلف، دانشمندان و مفاخر علمی و فرهنگی آنهاست که زنده نگهداشتن نام و آثارشان علاوه بر قدرشناسی از پیشینیان، چراغ راهی برای نسل فعلی و آینده به شمار می‌رود.

سرزمین پهناور خراسان یکی از مناطقی است که چه قبل از اسلام، چه در دوران اسلامی دارای ویژگی‌های فرهنگی، ادبی و علمی منحصر به‌فرد بوده و دانشمندان برجسته مسلمان در بیشتر علوم از این دیار برخاسته‌اند، به لحاظ سیاسی نیز خراسان از دوره صدر اسلام تاکنون از مهمترین ایالات و استان‌ها (خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی) بوده است.

مستندات تاریخی نشان می‌دهد در قرون نخستین و میانه اسلامی، قدرت‌گیری خاندان‌های ایرانی در خراسان و تاسیس نهادهای آموزشی به دست آنها سبب شد خراسان به عنوان محیط ایرانی در مقابل محیط عربی بغداد به یکی از مراکز تولید علم تبدیل شود.

گفته می‌شود به احتمال فراوان نخستین کسانی که در اسلام مدرسه تاسیس کردند اُمرا و بزرگان ایرانی بودند و اُمرای خراسانی در این زمینه پیشگام بوده‌اند، این نهادها سبب توسعه و گسترش علوم در خراسان و دیگر نقاط ایران شدند.

حتی توجه خراسانیان به کاغذسازی و نزدیکی آن به سمرقند باعث شد حرفه کاغذسازی و کارگاه‌های تولیدی کاغذ خیلی زودتر از دیگر مناطق در خراسان تاسیس شود به گونه‌ای که ابوریحان بیرونی در تحقیق ماللهند می‌نویسد: "کاغذ که اختراع مردم چین بود از راه سمرقند و خراسان به بغداد رسید و در ممالک اسلامی رواج یافت".

یاقوت حموی در قرن هفتم هجری درباره کتابخانه‌های خراسان می‌نویسد: "سال ۶۱۶ در مرو شاهجان که از شهرهای نامی خراسان بود، ۱۰ کتابخانه عمومی دیدم که مانند آن در هیچ جای دنیا یافت نمی‌شد و کتاب‌های بسیار عالی در آنجا بود، تنها در یکی از آن کتابخانه‌ها ۱۲ هزار جلد موجود بود".

علامه عبدالعلی بیرجندی یکی از دانشمندان برجسته خراسانی است که اواخر قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری به چهره‌ای درخشان در دانش‌های ستاره‌شناسی، ریاضیات، علوم قرآنی و حدیث تبدیل شد و در اعتلای فرهنگی ایران و خراسان نقش داشته‌ است.

نظام الدین عبدالعلی بن محمدحسین بیرجندی از ریاضیدانان و ستاره‌شناسان اواخر دوره تیموری و اوایل دوره صفوی است که بیش از بیست کتاب در دانش‌های ریاضیات، نجوم، جغرافیا، مکانیک سماوی، تقویم نگاری، منطق، کشاورزی و علوم اسلامی دارد و بسیاری از نسخ آثار وی در کتابخانه‌های معتبر داخلی و خارجی موجود است.

شهرت جهانی علامه بیرجندی بیشتر از شهرت وی در زادگاه و کشور خودش است. در کشورهای هند، پاکستان، افغانستان و در میان دانشمندان روسیه و دیگر کشورهای اروپایی شخصیتی شناخته شده است و آثار علمی‌اش مورد بررسی، تجزیه و تحلیل دقیق دانشمندان اروپایی و آمریکایی قرار گرفته و آوازه او در علم و تقوا سبب شد فرزندان و نوادگانش تا صدها سال بعد از رحلتش از معافیت مالیاتی و مقامی ارجمند برخوردار باشند.

نکته دیگری که بیانگر عظمت شان علمی و آوازه جهانی عبدالعلی بیرجندی بوده، این است که سال ۲۰۱۲ از سوی یونسکو به عنوان سال عبدالعلی بیرجندی نامگذاری شد و مراسم بزرگداشتی در یونسکو به مناسبت پانصدمین سالگرد حیات این عالم بزرگ برگزار شد.

همچنین سال ۱۳۸۱ اولین همایش بین‌المللی علامه عبدالعلی بیرجندی در دانشگاه بیرجند برگزار شد و قرار است دومین همایش بین‌المللی به همت دانشگاه بیرجند و با مشارکت دانشگاه کاشان، وزارت امور خارجه و اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان جنوبی در این دانشگاه برگزار شود.

در این همایش بین‌المللی که سال آینده برگزار خواهد شد کشورهای ازبکستان، افغانستان و سایر کشورهای آسیای مرکزی نیز حضور فعال خواهند داشت.

دبیر اجرایی دومین همایش بین‌المللی علامه عبدالعلی بیرجندی گفت: پاسداشت بزرگانی از قبیل عبدالعلی بیرجندی، گرامیداشت و تکریم علم و فرهنگ است و ضرورت این گرامیداشت‌های فرهنگی از آنجا ناشی می‌شود که توجه کنیم از جمله حوزه‌هایی که تحولات اخیر جهانی موجب دگرگونی گسترده فرایندهای تاثیرگذار و تحول آن به نسبت گذشته شده، حوزه فرهنگ است.

علی اکبر محمدی در گفت و گو با خبرنگار ایرنا افزود: امکانات ارتباطی و رسانه‌ای به خصوص فضای مجازی موجب شده‌ تاثیرات فرهنگ‌های مختلف بر یکدیگر حجم قابل توجهی از تغییرات و تحولات فرهنگی و حتی سیاسی را در کشورها به وجود آورد و در مواردی بقای یک هویت فرهنگی خاص یا شرایط اساسی و لازم برای تداوم و ماندگاری آن را تحت تاثیر قرار دهد و حتی تهدید کند.

وی گفت: جوامع و حاکمیت‌های ملی امروز با موج تهدیدات فرهنگی- امنیتی مواجه هستند و به تبع آن یکسان‌سازی ارزش‌ها، ایدئولوژی‌ها و سلیقه‌ها در سطح جهانی در حال افزایش است.

مدیر امور فرهنگی دانشگاه بیرجند ادامه داد: به این ترتیب می‌توان ادعا کرد که امنیت فرهنگی مهمترین و برجسته‌ترین چهره و درونی‌ترین لایه نیاز امروز هر کشوری به شمار می‌آید، زیرا امنیت فرهنگی بنیادی‌ترین مولفه اقتدار و استعداد و لیاقت آن ملت در بستر توسعه و تعالی در عرصه‌های مختلف را فراهم می‌آورد.

وی تاکید کرد: از این منظر پاسداشت مفاخر فرهنگی در منطقه به خصوص شخصیت بین‌المللی مانند علامه عبدالعلی بیرجندی هم باعث تقویت امنیت فرهنگی شده و هم عاملی در همگرایی کشورهای آسیای مرکزی با ایران است.

محمدی گفت: برگزاری همایش بین‌المللی علامه عبدالعلی بیرجندی و توجه به میراث فرهنگی و علمی گذشته این خطه از خراسان باعث جلب توجه قشر جوان و دانشجویان شده و عامل جلب توجه آنان به افکار، اخلاق، باورها، ارزش‌ها و میراث فرهنگی گذشتگان است که یکی از پایه‌های تحکیم امنیت فرهنگی محسوب می‌شود.

وی اظهار کرد: علامه عبدالعلی بیرجندی دانشمندی است که سال‌های پایانی عمرش با دوره پرالتهاب انتقال قدرت از تیموریان به صفویه مصادف شده بود و این سال‌ها حوادث تلخ و خونباری به دنبال داشته است.

مدرس دانشگاه افزود: یکی از مهمترین موج‌های مهاجرت نخبگان و فرار مغزها با روی کار آمدن صفویه به وقوع پیوست، با این وجود عبدالعلی بیرجندی دست از تحقیق و نوشتن برنداشت.

وی گفت: بیش از ۲۰ اثر در دانش‌های مختلف ستاره‌شناسی، ریاضیات، مکانیک سماوی، علوم قرآنی، حدیث، جغرافیا و فقه از این دانشمند بر جای مانده است و این آثار در معتبرترین کتابخانه‌های ایران و دنیا، نگهداری می‌شود.

محمدی بیان کرد: عبدالعلی بیرجندی در کشورهای شبه قاره هند، افغانستان و آسیای مرکزی دانشمندی شناخته شده است و آخرین دانشمند مکتب ستاره‌شناسی سمرقند است، مکتبی که با کوشش‌های علمی غیاث‌الدین جمشید کاشانی و پشتیبانی الغ بیک شاهزاده تیموری، در سمرقند به اوج رسید و با عبدالعلی بیرجندی پایان یافت.

وی گفت: شهرت عبدالعلی بیرجند در دانش ریاضیات به حدی است که پروفسور پینگری استاد تاریخ ریاضیات در آمریکا و دکتر کوزبو در ژاپن بر آثارش مطالعات فراوانی داشته‌اند همچنین شرح‌هایی که وی بر آثار دانشمندان قبل از خود نوشته مایه تعجب و تحسین دانشمندان شده که حاکی از احاطه علمی بر دانش‌های زمان است.

دبیر اجرایی دومین همایش بین‌المللی علامه عبدالعلی بیرجندی افزود: شرح‌های عبدالعلی بیرجندی در دانش ریاضیات بر آثار دانشمندانی مثل خواجه نصیرالذین طوسی به کتاب مستقل تبدیل شده و شرح ایشان بر یکی از کتب فقهی نیز به کتاب مستقل به نام "فتاوای بیرجندی" تبدیل شده که بیش از یکصد سال قبل در لکهنوی هند به چاپ رسیده است.

وی اظهار کرد: گفته می‌شود به خاطر پاسداشت مقام علمی عبدالعلی بیرجند، یکی از عوارض طبیعی سطح کره ماه از سوی یونسکو به نام او نامگذاری شده است.

محمدی با اشاره به بخشی از مزایا و دستاوردهای برگزاری همایش بین‌المللی علامه عبدالعلی بیرجندی در سطوح مختلف گفت: کمک به تقویت، پایداری و پویایی فرهنگ ملی در بستر جهانی، تقویت و نوزایی فرهنگ ملی، کمک به تثبیت سنت‌ها و میراث تاریخی کشور، بازتولید گفتمان و امنیت فرهنگی و کمک به استحکام نظام فرهنگی جامعه از آن جمله است.

وی آشنایی مردم جهان با میراث فرهنگی و تاریخی کشورمان، کمک به وحدت و وفاق ملی، ایجاد دلبستگی، خودباوری و غرور ملی، مقابله با تهاجم فرهنگی، احیا و گسترش حس برادری و اخوت اسلامی بین کشورهای آسیای مرکزی و ایران را از دیگر مزایای برگزاری این همایش ذکر کرد.

مدیر امور فرهنگی دانشگاه بیرجند جلوگیری از مصادره به مطلب و ثبت این شخصیت علمی توسط دیگر کشورها مانند آنچه در مورد مولانا و خاقانی شروانی اتفاق افتاد، ایجاد اعتماد به نفس و عطف توجه نسل جوان و دانشجویان به گذشته تاریخی، علمی کشور و منطقه را از دیگر مزایای برگزاری همایش در سطح منطقه‌ای برشمرد.

وی گفت: برگزاری این گونه همایش‌ها همچنین سبب کمک به تقویت و نوزایی فرهنگ اسلامی در سطح منطقه، احیا و مرجعیت مشاهیر منطقه در سطح جهانی، کمک به تثبیت سنت‌ها و میراث علمی و تاریخی منطقه (خراسان جنوبی) می‌شود.

منبع ایرنا