در عالم برزخ، بهشت و جهنم برزخی واقع شده، و انسانی که در دنیا مراقب اعمالش بوده و در زیر سایه خداوند زیست کرده، در بهشت برزخی جای گرفته و انسان گنهکار نیز برای تصفیه روح خویش و رسیدن به بهشت برزخی، در جهنم برزخی، بواسطه عذاب شدن، روحش پاک شده و مستحق ورود به بهشت برزخی می‌شود؛ بنابراین برزخ افراد با توجه به اعمال و افکار روح آن‌ها رقم می‌خورد. برخی که بسیار نیکوکار بودند، از همان ابتدا به بهشت می‌روند و از زیبایی‌های بهشت بهره می‌برند و برخی هم مدتی را در جهنم سپری کرده و بعد به بهشت می‌روند و بعضی نیز برای همیشه در جهنم باقی می‌مانند همچون سران کفر و الحاد. (معاد یا بازگشت به سوی خدا، محمد شجاعی، ج۲، ص۱۲۳)

دانشمندان گویند که در جهان برزخ آثار ماده از گرمی و سردی، شیرینی و تلخی، شادمانی و غمگینی وجود دارد. پس عذاب و پاداش از همین نگاه می‌تواند سرچشمه گیرد.

در برزخ دو مکان برای پاداش و عذاب موجود است. یک نوع از عذاب در برهوت و نوع دیگر آن در حجره‌های جهنم برزخی و یک نوع پاداش در وادی السلام و نوع دیگرش در غرفه‌های بهشتی در بهشت برزخی.

ماهیت کیفر‌ها و پاداش‌ها در برزخ

قرآن کریم به حبیب نجار که به دست قومش شهید شد، گوید: وارد بهشت شو. گفت:‌ای کاش قوم من می‌دانستند که پروردگارم مرا آمرزیده و از گرامی‌داشتگان قرار داده است. (یس،۲۶–۲۷) علامه طبرسی معتقد است این آیه، دلالت بر نعمت‌های برزخ دارد. (مجمع البیان، ج۸، ص۶۵۹)

قرآن در وصف مقرّبان می‌گوید: پس اگر او از مقرّبان باشد، در رَوح و ریحان و بهشت پرنعمت است. (واقعه،۸۸–۸۹) امام صادق علیه‌السلام در تفسیر این آیه، «روح» و «ریحان» را به نعمت برزخ مربوط می‌داند و بهشت پرنعمت را برای قیامت می‌داند. (المیزان، ج۱۹، ص۱۵۸)

آیات دیگری عذاب برخی افراد را پس از مرگ خبر می‌دهد از جمله عذاب کافران توسط فرشتگان در هنگام جان دادن (انفال، ۵۰) شدیدترین عذاب برای آل فرعون که هر صبح و شام، آتش بر آنان وارد می‌شود. (غافر، ۴۶) همچنین برای افرادی که توبه کرده و عمل صالح انجام داده‌اند و ایمان دارند، از رزق و روزی برزخی در هر صبح و شام داده خبر است. (مریم،۶۲)

این آیات روایتگر آن است که پس از مرگ و پیش از قیامت، در برزخ، نعمت‌ها و عذاب‌هایی وجود دارد. علاوه بر آیات، روایاتی نیز موید آیات، عذاب‌ها و نعمت‌های برزخی را تبیین کرده‌اند: امام صادق (ع) در این مورد می‌فرماید: ارواح مؤمنان، در اتاق‌های بهشتی مستقر هستند، از غذا‌های بهشتی می‌خورند، از نوشیدنی‌های بهشتی می‌نوشند و از خدا می‌خواهند هر چه زودتر قیامت بر پا شود. (الفروع من الکافی، ج۳، ص۲۴۴)

در حدیثی دیگر نوع عذاب توسط پیامبر اکرم (ص) نمایانگر شده است: سوگند به آن که مرا به حق برانگیخت، شراب‌خوار، تشنه می‌میرد و در قبر، تشنه است. روز قیامت نیز تشنه بر انگیخته می‌شود. (جامع الأخبار، ص ۱۴۹)

همچنین می‌فرماید: هر کس نَمّامی و سخن‌چینی بین دو نفر کند، خداوند مسلط کند در قبر بر او آتشی را که او را تا روز قیامت بسوزاند. (ثواب‌الاعمال و عقاب الأعمال، ص۲۸۴)

بیشتربخوانید

• آیا در برزخ امکان یادگیری و تعلیم و تعلم است؟

انواع عذاب‌های برزخی

عذاب در برزخ به دو دسته روحی و چشیدنی تقسیم می‌شود. برخی از عذاب‌ها که درد و چشیدن دارد و برخی مانند خوار شدن، که روحی است.

آب داغ: عذاب مکذبان گمراه در عالم برزخ، با آب داغ و جوشان. «اما اگر او از تکذیب کنندگان گمراه باشد، با آب جوشان دوزخ از او پذیرایی می‌شوید». (واقعه، ۹۲-۹۳/المیزان، ج۱۹، ص۱۴۰)

از امام صادق (ع) در تفسیر آیه نقل شده که مقصود از «فنزل من حمیم»، آب داغ و جوشان در عالم قبر است. (تفسیر نورالثقلین، ج۵، ص۲۳۰)

آتش: آتش برزخی، عذاب کافران قوم نوح، پس از غرق شدن در دنیا.

سرانجام همگی بخاطر گناهانشان غرق شدند و در آتش دوزخ وارد گشتند، و جز خدایاورانی برای خود نیافتند! نوح گفت: پروردگارا! هیچ یک از کافران را بر روی زمین باقی مگذار. (نوح،۲۵-۲۶) (المیزان، ج۲۰، ص۳۶)

همیشگی: عرضه همیشگی فرعونیان در هر صبح و شام، بر آتش برزخ.

خداوند او را از نقشه‌های سوء آن‌ها نگه داشت، و عذاب شدید بر آل فرعون وارد شد! عذاب آن‌ها آتش است که هر صبح و شام بر آن عرضه می‌شوند؛ و روزی که قیامت برپا شود می‌فرماید: آل فرعون را در سخت‌ترین عذاب‌ها وارد کنید. (غافر، ۴۵ -۴۶/ المیزان، ج۱۷، ص۳۳۵)

اهانت‌آمیز بودن: عذاب برزخی برای ظالمان، اهانت‌آمیز و خفت بار بودن. (انعام،۹۳/المیزان، ج۷، ص۲۸۲)

ناخوشایند: بد و ناخوشایند بودن عذاب برای برخی. (غافر، ۴۵-۴۶/ تفسیر نمونه، ج۵، ص۳۵۰)

در روایات نیز نمونه‌هایی از عذاب‌های جهنم برزخی بیان شده است:

امیرالمومنین علی (ع) می‌فرماید: قبر یا باغی از باغ‏های بهشت و یا گودالی است از گودال‏های جهنم است. (بحارالانوار، ج۶، ص ۲۱۸)

امام صادق ‏ (ع) در پاسخ به سوالی که ارواح کفار در کجا قرار دارند؟ فرمود: در حجره‏‌هایی از جهنم برزخی‌اند و از غذا‌ها و نوشیدنی‏‌های جهنم می‏خورند و می‏گویند: پروردگارا قیامت را برای ما نیاور. (بحارالانوار، ج۶، ص ۲۳۴)

امام صادق‏ (ع) در روایتی دیگر می‌فرمایند: هنگام زوال خورشید، ارواح مومن و کافر کنار خانواده‏اش می ‏آیند و روح کافر وقتی می ‏آید کنار خانواده ‏اش و می‏بیند آن‌ها اعمال صالح انجام می‏دهند، شدیداً حسرت می‏خورد. (کافی، ج۳، ص۲۳۰) در این حدیث حسرت خوردن به عنوان یکی از عذاب‌‏های برزخی روحی گنهکار بیان شده است.

از مجموع آیات، و روایات برمی‌آید که در برزخ انواع عذاب‏ وجود دارد که گاهی به شکل عذاب‏های روحانی و حسرت خوردن است و گاهی به شکل عذاب‏های جسمانی مانند خوردنی‏ها و نوشیدنی‏های جهنّم برزخی. البته تمام این عذاب‏ها نتیجه‏ اعمال انسان‏ها در دنیاست که در آنجا صورت باطنی آن ظاهر می‏‌گردد.

برهوت و وادی‌السلام کجاست؟

برهوت در یمن و وادی‌السلام در نجف، مکان‌هایی برای بهشت و جهنم برزخی است که افراد بخشی از پاداش و عذاب خود را در آنجا می‌چشند. البته اموات در ملکوت این دو مکان عذاب شده و یا پاداش می‌گیرند.

برهوت مکانی است که کافران از غروب از حجره‌های عذاب خود خارج شده و به برهوت برده شده و آنجا عذاب می‌شوند و تا هنگام طلوع فجر در آنجا هستند و پس از آن به حجره‌های جهنم برزخی خود بازمی‌گردند.

برهوت نام بدترین چاه آتشین است که روح کافران در آن عذاب می‌شود و بدترین آبی که بر روی زمین جاری است آب این سرزمین است که ارواح کافران در آن رفت و آمد دارند. در حدیثی دیگر آمده برهوت نام سرزمین گرم و آتشینی در یمن است که ارواح کافران روز‌ها در آنجا جمع شده و یکدیگر را می‌شناسند و شبانگاهان به جهنمی برزخی برده شده و در آنجا عذاب می‌شوند. (الکافی، بابٌ فی ارواح الکفار، ح۳ و۴)

برهوت، نام یک چاه عمیقی است در «حَضْرَموت» که کسی قدرت پایین رفتن از آن و رسیدن به قعر آن را ندارد. امیرالمؤمنین علی علیه‌السّلام فرمودند: «بدترین چاه در روی زمین، برهوت است». (الکافی، ج۳، ص۲۴۶) «برهوت» در سرزمین «حَضْرَمَوت» در جنوب یمن، قرار دارد؛ در آن چاه، مار‌های سیاه، عقرب‌ها، جغد‌ها و حیوانات وحشی آن‌قدر فراوان‌اند که کسی قدرت عبور از آن‌را ندارد، هم‌چنین دارای گرمای سوزانی است که یک دقیقه‏ از آن قابل تحمل نیست. (معادشناسی، ج‏۳، ص۲۷۱)

در کنار نجف سرزمینی است بنام غری، که از یک موقعیت خاصی برخوردار است، که پیامبران گذشته در آنجا مسکن گزیدند. امیرالمومنین‌علیه‌السلام وقتی به آنجا رسید دعا کرد: خداوندا این سرزمین را قبر من قرار بده، چرا که عذاب قبر ندارد و سؤال نکیر و منکر و حساب ندارد و آنجا وادی السلام است. وقتی مؤمنین از دنیا می‌روند از شرق و غرب عالم روحشان به وادی‌السلام نجف منتقل می‌شود.

از روایات استفاده می‌شود ارواح مؤمنان در «وادی السّلام» و ارواح کافران و معاندان در «بَرَهُوت» جمع خواهند شد. بنا بر فرمایش امام صادق علیه‌السلام «هیچ بنده مومنی در شرق عالم یا در غرب آن نیست که بمیرد، مگر این‌که خداوند متعال روح او را به «وادی السلام» منتقل کند. (بحارالأنوار، ج۹۷، ص۲۳۴)

أصبغ بن نباته می‌گوید: روزی امیرالمومنین (ع) از کوفه خارج شد و به سرزمین غربی نجف آمد که در آنجا قبرستانی است و از آن گذشت. دیدم امام روی زمین دراز کشید. قنبر گفت: یا علی اجازه می‌دهی عبایم را زیر پای شما پهن کنم؟ حضرت فرمود: نه اینجا سرزمینی است که خاک‌های مؤمنان در آن قرار دارد و این کار تو مزاحمتی برای آنهاست. أصبغ گوید: سؤال کردم مزاحمت آن‌ها چه معنی دارد؟ امام فرمود:‌ای اصبغ اگر پرده از مقابل چشم شما برداشته شود، ارواح مؤمنان را می‌بینی که در اینجا حلقه حلقه نشسته‌اند و یکدیگر را ملاقات می‌کنند و سخن می‌گویند. اینجا جایگاه مؤمنان است و در وادی برهوت ارواح کافران قرار دارد.

پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: بهترین آب‌های روی زمین آب زمزم و بدترین آبها، آب برهوت است که در بیابان حضرموت واقع شده و ارواح کفار با بدن‌های مثالی خود به آنجا منتقل می‌شوند. (کافی، ج۳، ص۲۴۶)

بنابراین نتیجه می‌گیریم که در عالم برزخ افراد به حال خود رها نمی‌شوند تا رسیدن قیامت. بلکه اموات صالح و گنهکار در بهشت و جهنم برزخی و وادی‌السلام و برهوت مشغول دریافت پاداش و عذاب هستند تا فرارسیدن قیامت.

منبع: تبیان