نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را ویترین جریان‌های فکری و فرهنگی ایران خوانده‌اند. عمده متفکران، نویسندگان و مترجمان ایران برای نخستین عرضه آثار جدید خود نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را مدنظر قرار می‌دهند. همچنین حضور پرتعداد ناشران خارجی این ویترین فرهنگی را با بخشی از جریان‌های فکری و فرهنگی کشور‌های دیگر مواجه می‌کند. از این جهت نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران نقش قابل اعتنایی در دیپلماسی فرهنگی ایران دارد. درباره نقش این نمایشگاه در زمینه تبادل افکار با غلامرضا اعوانی، متفکر سرشناس ایرانی به گفتگو نشستیم.

این استاد سابق دانشگاه شهید بهشتی با تاکید بر اینکه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در بالابردن عقل جمعی ایرانی‌ها در حوزه‌های مختلف تاثیرگذار است، گفت: نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، یکی از بهترین نمایشگاه‌های موجود در قاره آسیاست که هر سال در تهران برگزار می‌شود؛ اما باید یک نکته بسیار مهم برای غنای این رویداد فرهنگی در کشور فراموش نشود؛ همانطور که می‌دانید کتاب‌های بسیار پر محتوا و خوبی در دانشگاه‌های مختلف آمریکا درباره علوم اسلامی و تمدن‌های کهن مانند چین و هند تولید می‌شود که جا دارد در نمایشگاه کتاب تهران نیز در معرض دید مخاطبان ایرانی قرار گیرد. در ایالات متحده آمریکا استادان دانشگاه در حوزه‌های مختلف موظف به پژوهش و نگارش کتاب هستند و آثار آن‌ها سال به سال به دقت ارزیابی می‌شود. به نظر من باید در نمایشگاه کتاب تهران عرضه کتاب‌های مختلف در همه حوزه‌ها روزآمد شود. در مقابل همانطور که رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله‌العالی) نیز فرمودند باید تحقیقات دانشمندان ایرانی در علوم مختلف به شکل کتاب چاپ و به جهانیان صادر شود، مسئولان نیز باید حمایت‌های همه جانبه‌ای درباره کتاب‌های استادان مختلف دانشگاه‌های کشور داشته باشند. 

وی افزود: با توجه به اینکه چاپ کتاب سود کم و صرفه اقتصادی ناچیزی برای استادان دانشگاه و ناشران دارد، مسئولان باید از چاپ و نشر کتاب‌های علمی استادان دانشگاه، دانشجویان و نخبگان به نحو احسن حمایت کنند. یک استاد دانشگاه در طول یک ترم درآمد زیادی ندارد و کمتر به تالیف کتاب روی می‌آورد، چون پروسه تالیف هم زمان‌بر است و هم حق‌التالیف کمی دارد. معمولا در جامعه می‌گویند اهل کتاب نباید دنبال ثروت باشند و با این تفکر هر ظلمی را بر استادان روا می‌دارند. پیشنهاد می‌کنم مسئولان کشورمان مانند کشور‌های غربی توازن را در خلق کتاب‌های علمی و حمایت از استادان دانشگاه برقرار کنند؛ به هر تقدیر نمایشگاه کتاب یک رویداد تاثیرگذار در افکار عمومی داخلی و خارجی است و باید ادامه پیدا کند. 

این چهره ماندگار حوزه فلسفه ادامه داد: بسیاری از دانشمندان ایرانی و آمریکایی فارغ از بحث سیاست، فقط به فکر تولید علم و چاپ کتاب‌های علمی خود برای استفاده دانشمندان سایر کشور‌ها در امر تبادلات علمی هستند. به نظر می‌رسد برای توسعه کتاب‌های علمی و آکادمیک هر استاد دانشگاه باید کار تحقیقاتی خود را گسترش دهد و با سایر اساتید دانشگاه‌های سراسر جهان فارغ از اینکه هر شخص متعلق به چه کشوری است، تبادل نظر کند. در تاریخ آمده است که ابن سینا نیز در مسائل علمی نظریات ارسطو را اصلاح، رد یا کامل می‌کرد؛ ابن سینا هرگز نمی‌گفت با اندیشه ارسطو کاری ندارد، چون او یک یونانی است. حکمت و علم، طلب حقیقت است. هرچند امروزه امر دگرگون شده و طلب حقیقت معنایی ندارد لذا من فکر می‌کنم باید از کتاب‌هایی که در کشور‌های اروپایی و آمریکایی در حوزه علوم انسانی چاپ می‌شود حمایت کرده و آن‌ها را وارد کشور کنیم تا در نمایشگاه کتاب تهران عرضه شود. 

اعوانی تاکید کرد: چه اشکالی دارد کتاب‌های مهمی را که یک استاد، سی یا چهل سال با آن درگیر بوده، در نمایشگاه کتاب تهران عرضه کنیم؛ مثلا جان رالز به عنوان یک استاد دانشگاه چهل سال درباره عدالت تحقیق و پژوهش کرد و کتابی در صورت بندی نظریه عدالت ارائه داد که به عنوان کتاب قرن مشهور شد. حال چه اشکالی دارد که این کتاب در نمایشگاه کتاب تهران برای دانشجویان معرفی و عرضه شود. شرایط طوری است که باید با جهانیان تعامل کنیم. دانشگاهیان در همه رشته‌ها از علوم تجربی گرفته تا علوم انسانی و حوزه‌های دیگر بر اساس استدلال سخن می‌گویند؛ ما نیز می‌توانیم با استدلال خود با دانشمندان غربی صحبت کنیم و آن‌ها را به راهی که می‌دانیم درست است، هدایت کنیم آن وقت می‌توان گفت که از لحاظ اندیشه به یکدیگر نزدیکتر شده‌ایم. در واقع این همان فلسفه گفت‌وگوی جهانی است. 

رئیس انجمن حکمت و فلسفه ایران درباره جدیدترین کنگره جهانی فلسفه نیز اشاره کرد: هر پنج‌سال یکبار گنگره جهانی فلسفه برگزار می‌شود و قرار است بیست وچهارمین دوره آن سال ۲۰۲۴ در کشور ایتالیا برگزار شود؛ این کنگره ١١٠ بخش دارد و در هر بخش ٢٠ الی ۳۰ جلسه با سخنرانی هشت نفر برگزار می‌شود. پیشتر در این کنگره از کشور چین ٨٠٠٠ مقاله خوانده شد و از کشورمان ایران هیچ کسی صاحب نظر در آن جلسات نبود. تمام بزرگان فلسفه دنیا در همه رشته‌ها همچون فلسفه فیزیک، فلسفه شیمی، فلسفه زیست در این کنگره صاحب نظر هستند بجز فلسفه اسلامی. اما به هرحال به فلسفه اسلامی نیاز است، به همین دلیل ما برای اولین بار توانستیم در ایتالیا کرسی فلسفه اسلامی را که پیشتر وجود نداشت، تاسیس کنیم، اما شاید به دلیل کمبود بودجه نتوان سال آینده این کرسی را در کنگره فلسفه ایتالیا شرکت داد. ما در زمینه فلسفه اسلامی در جهان حرف زیادی برای گفتن داریم و نمایشگاه کتاب فرصت بسیار خوبی برای تعامل استادان فلسفه غربی و اسلامی است. 

این برگزیده جایزه علمی علامه طباطبایی بنیاد ملی نخبگان در سال ۱۳۹۰ همچنین به تهیه مداوم کتاب‌های مورد احتیاج خود از نمایشگاه بین المللی کتاب تهران اشاره کرد و ادامه داد: بیشتر کتاب‌هایی که در کتابخانه شخصی‌ام وجود دارد، در دوره‌های مختلف از نمایشگاه کتاب تهران تهیه کرده‌ام. همانطور که رهبر معظم انقلاب اسلامی (مدظله‌العالی) فرمودند وسعت ایران فرهنگی صد برابر ایران سیاسی است. از گذشته تا به امروز ایران فرهنگی بر اروپا، چین و هند تاثیر بسیاری داشته است و علت آن نیز استفاده از دستور زبان فارسی در کتاب‌های قدیمی بوده است. زبان فارسی در کتاب‌های تالیفی گذشته بیشتر معمول بود. متاسفانه در حال حاضر نسخ‌های خطی به عنوان سرمایه تاریخی و ملی ما در حال نابودی است. شاید برایتان جالب باشد که بگویم یک کتابفروش با احداث کتابخانه‌ای در هندوستان بیش از ۸٠ هزار جلد کتاب فارسی را نگهداری می‌کند. منظور من این است که در گذشته بخشی از ایران فرهنگی ما تا چین و حتی بلغارستان نیز رفته است و در اثر غالب شدن زبان فارسی در آثار عرضه شده در بلغارستان امروزه بلغاری‌ها خودشان را ایرانی می‌دانند.

 وی افزود: زمانی که رئیس انجمن فلسفه بودم، دوبار در بلغارستان کنگره داشتم. در دیدارهایم با اهل علم این کشور متوجه شدم که آن‌ها پژوهش‌های زبانشناختی متعددی انجام داده و به این نتیجه رسیده بودند که دو هزار کلمه در زبان بلغاری ریشه اوستایی و پهلوی دارد و معتقد بودند خشایارشاه، از یونانی‌ها شکست‌خورده، اما دیگر به ایران بازنگشته و همانجا مانده است. در بوسنی هرزگوین نیز حدود چهار هزار نسخه خطی فارسی وجود دارد؛ بنابراین وسعت ایران فرهنگی بیشتر از قِبَل ادبیات ماست. برای فهم بیشتر به یک نکته تاریخی اشاره می‌کنم؛ از زمان غزنویان، محمود غزنوی که ضد شیعه بود، هرجا شیعه‌ای می‌یافت، می‌کشت. با وجود این در دربار او شاعران و علمای بسیاری حضور داشتند. 

مترجم کتاب «تاریخ فلسفه: از دکارت تا لایب نیتس» فردریک چارلز کاپلستون یادآور شد: نمایشگاه کتاب تهران مکانی برای تبادل آرا و افکار اندیشمندان اسلامی با اندیشمندان غربی است. اگر عده‌ای در جهان هستند که کتاب‌هایی بر ضد اسلام می‌نویسند، متقابلا کسانی نیز هستند که بر ضد اکثریت می‌نویسند. مسلمانان حاضر در دانشگاه‌های جهان بسیار باسوادند. حتی شخصیت‌های بومی برخی از کشور‌ها که مسلمان شدند، پژوهش و نگارش علمی را بسیار خوب بلدند؛ بنابراین باید کتب مختلف و فاخر علوم انسانی اندیشمندان غربی با محوریت نمایشگاه کتاب تهران در ایران ترجمه و به دانشجویان و علاقه‌مندان عرضه شود.

 وی همچنین در پاسخ به این سوال که آیا نمایشگاه کتاب تهران، توانسته است فضای گفتگو را در زمینه فرهنگی فراهم کند، گفت: فرهنگ چیز عظیمی است و ابعاد مختلف دارد. علوم، فنون، فلسفه، ادبیات و عرفان جوانب مختلفی دارند؛ بنابراین اگر بخواهیم فرهنگ را بررسی کنیم باید جوانب مختلف آن را واکاوی کنیم؛ زیرا شناختن فرهنگ، تنها شناخت امروز نیست بلکه شناخت گذشته را نیز دربر می‌گیرد. به عنوان مثال شخصیت‌های بسیاری از ایران در غرب تحصیل کرده‌اند، اما نتوانستند غرب را بشناسند. غرب یک اقیانوس است. همانگونه که کسی به ایران می‌آید، نیز نمی‌تواند ادعای شناخت کامل ایران را مطرح کند. فرهنگ ایران اقیانوسی است که در هر رشته بزرگانی دارد و اقوام مختلف را نیز دربر می‌گیرد. همانطور که عرض کردم فرهنگ ابعاد مختلف دارد، اما متاسفانه ما بعد گذشته آن را فراموش کرده‌ایم، جوانان امروز کمتر با گذشته خود اتصال و آشنایی دارند. برای شناخت فرهنگ باید مطالعه عمیق از گذشته داشته باشیم. دانشگاه‌های انگلستان و آمریکا بهترین اساتید و دانشجویان را از سراسر جهان جذب و بهترین کتاب‌ها را جمع‌آوری می‌کنند و همین تکثر باعث پیشرفت آن‌ها می‌شود. به نظر من متولیان برگزاری نمایشگاه کتاب تهران خیلی زحمت می‌کشند، کتاب‌های گوناگونی چاپ و غرفه‌هایی برای عرضه کتاب به مخاطب بر پا می‌شود. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید همه جوانب را در نظر بگیرد، بنابراین باید وکیل و کفیل جامعه ما در زمینه فرهنگ باشد و ببیند جامعه چه نیاز‌هایی دارد و بر اساس آن سفارش کتاب بدهد. به عبارتی این وزارت باید کتاب‌های خوب را شناسایی و وارد کشور کنند. 

مصحح کتاب «اعلام النبوه» احمدبن حمدان ابوحاتم رازی اضافه کرد: به نظر می‌رسد متولیان امر فرهنگ باید ۱۰۰ نفر را در حوزه علوم انسانی مامور به مشخص کردن نیاز‌های کتابی کشور کند و بر اساس تحقیقات این تیم به سفارش کتاب بپردازد. در این سفارش باید به منافع دانشجویان نیز پرداخت. چرا ما کتابخانه مجهزی مانند کشور مصر نداریم. سال‌ها پیش مصریان کتابخانه‌هایی باچهار میلیون کتاب افتتاح کردند که حتما موجودی مخازنشان تا امروز به ١٠میلیون رسیده است. کمتر دانشگاهی در کشور‌های اروپایی پیدا می‌شود که به کتابخانه‌ای با بیش از ٧میلیون جلد مجهز نباشند. جالب است بدانید استادان خارجی هرکتابی را که در ایران چاپ می‌شود، زودتر از من خریداری کرده و برای کتابخانه‌های دانشگاه خودشان می‌فرستند، چون به‌روز بودن برایشان اهمیت دارد؛ اما کتابخانه‌های ما به‌روز نیستند و لازم است این موارد بررسی شود. باید متولیان امر فرهنگ به این سوالات جامه عمل بپوشانند که نمایشگاه کتاب چگونه می‌تواند قدری از این کمبود و ضعف را در زمینه کتاب و کتابخوانی جبران کند و آیا کتاب‌های دست اول و دست دوم جهان را که نیاز است، می‌تواند در اختیار مردم جامعه قرار دهد یا خیر؟