آن‌قدر باید دور خودتان بچرخید و به چپ و راست بروید تا شاید بتوانید راه خروج را پیدا کنید. اما سربازانی که در دوره ساسانی اینجا زندگی می‌کردند، همه راهروها و اتاق‌های قلعه را مثل کف دست‌شان می‌شناختند، برای همین هنگام حمله دشمن به راحتی آنها را غافلگیر می‌کردند. قلعه تاریخی هزار در، در شهرستان آبدانان ایلام و درست بین دینار کوه و کویر کوه جا خوش کرده است.  

مهم‌ترین سرنخی که این قلعه بزرگ را به دوره ساسانیان ربط می‌دهد، طاق‌های هلالی شکل آن است. درون قلعه هزار در، پر است از اتاق‌هایی که از طریق راهرو و دالان‌ها به هم راه دارند. با اینکه بنای داخلی قلعه تو در تو ساخته شده اما معماران طوری آن را طراحی کرده‌اند که نورگیری بسیار خوبی دارد و نور خورشید و نور مشعل‌هایی که در گذشته در قلعه روشن می‌شد، همه جای آن را روشن می‌کرد.

این قلعه از حدود ۴۰ اتاق تشکیل شده که همه‌شان مربع شکل هستند و طول و عرض شان چهار متر است. جالب اینجاست که در همه اتاق‌ها آتشدان و آشپزخانه به طور مجزا ساخته شده؛ آتشدان‌هایی که تقریبا به شکل شومینه‌های امروزی ساخته شده‌اند.  

محمد دامیار، کارشناس مردم‌شناسی اداره میراث فرهنگی ایلام در مورد ساختار قلعه هزار در می‌گوید: «بدنه این قلعه از آهک، ملات ساروج و قلوه‌سنگ تراشیده ساخته شده است. اتاق‌ها، دالان‌ها و راهروها در هر چهار جهت قلعه ساخته شده و از هر طرف که واردش بشوید، آن‌قدر پیچ در پیچ است که قطعا از جایی که وارد شده‌اید، نمی‌توانید خارج شوید. تنگه‌ای در پشت دژ وجود دارد که ساسانیان آن را مسدود کردند. این تنگه پنج کیلومتری مسیر ورود آب بوده و از آنجا که حاکمان قلعه نمی‌خواستند دشمنان به این تنگه دسترسی و از آنجا وارد قلعه شوند، برای حفاظت از محدوده حکومت خودشان تنگه را مسدود کردند.»

احترام بگذار

یکی دیگر از شگفتی‌های این بنای تاریخی، شکل متفاوت درها و ورودی اتاق‌هاست؛ «ما دو نوع در، در قلعه می‌بینیم. نوع اول درهایی است که کوتاه ساخته شده‌اند و وقتی می‌خواهید وارد آن شوید حتما باید سر و کمرتان را خم کنید. به نظر من در آن دوران اشخاصی در این اتاق‌ها زندگی می‌کردند که صاحب‌منصب بودند و کسانی که از در وارد می‌شدند، با خم کردن سر و بدنشان به نوعی به فرد صاحب مقام احترام می‌گذاشتند و تعظیم می‌کردند. نوع دوم هم ورودی‌ها یا درهایی هستند که ارتفاع بلندی دارند. این ارتفاع بلند باعث می‌شد تا سربازان مستقر در قلعه در مواقع خطر و حمله دشمن به سرعت از اتاق و راهروها عبور کرده و از قلعه خارج شوند.»

بیشتر بخوانید

• عجیب‌ ترین گورستان‌های جهان +عکس

پادگان ساسانی

با اینکه کاوشگران و باستان‌شناسان قلعه هزار در، بررسی‌های زیادی انجام داده و ادعا می‌کنند این قلعه با کاربرد نظامی ساخته شده، اما هنوز در کاوش‌ها، اشیای نظامی که این نظریه را اثبات کند، پیدا نشده است. با این حال نوع معماری خاص و تو در توی قلعه نشان می‌دهد که این اثر تاریخی با هدف نظامی ساخته شده و نقش پادگان را برای سربازان مستقر در آن ایفا می‌کرده است.

در زمان ساسانیان، حاکمانی در شهرهایی مثل خوزستان و اطراف آبدانان زندگی می‌کردند که به نوعی برای این پادگان نظامی تهدید جدی محسوب می‌شدند. ساسانی‌ها هم برای اینکه خطر حمله دشمنانشان را دفع کنند، این پادگان نظامی و باستانی را ساختند؛ «مهم‌ترین دلیلی که باعث شده تا قلعه هزار، در به این شکل ساخته شود، این بود که سربازانی که در این قلعه بیتوته می‌کردند، در مواقع خطر و زمانی که دشمنان حمله می‌کردند، به سرعت و بدون اتلاف وقت از اتاق و دالان‌ها بیرون می‌آمدند و می‌جنگیدند.

در صورتی که اگر دیواری حائل آنها بود و اتاق‌ها و راهروها را از هم جدا می‌کرد، تا سربازان می‌خواستند بیرون بیایند، کلی زمان می‌برد و همین موضوع باعث می‌شد تا دشمن به راحتی بر آنها غلبه کند. بنابراین در آن زمان، سرعت عمل حرف اول را در این قلعه می‌زد.»

سرنخ دیگری که باعث می‌شود باستان‌شناسان با اطمینان بیشتری بگویند که این قلعه با هدف نظامی ساخته شده، این است که زمینی که قلعه در آن بنا شده، سفت و سخت است. از طرف دیگر در بنای آن از مصالحی استفاده شده است که هم در همان منطقه وجود دارد و هم به وفور در دسترس است.

شاید برایتان جای سوال باشد که بدانید سفت یا نرم بودن لایه زمین چه کمکی به سربازان و فرماندهان قلعه می‌کرده؛ «اگر قلعه روی لایه‌ای از زمین با خاکی نرم ساخته می‌شد در زمان‌های بارندگی نشست می‌کرد و قلعه فرو می‌ریخت.

جدا از مصالح با استحکامی که معماران در بنای قلعه استفاده کردند، آنها برای محکم کاری بیشتر قطر دیوارهای قلعه را به اندازه یک متر ساخته‌اند تا در اثر باریدن باران به راحتی خراب نشوند. در جریان کاوش‌هایی که یک کاوشگر بلژیکی در سال‌های ۱۳۴۸‌-۱۳۴۷ در این قلعه انجام داد، ظروف سفالینه، آبگینه و شیشه‌های رنگی زیادی پیدا شد که نشان می‌داد افرادی در این قلعه سکونت داشته و زندگی می‌کرده‌اند.» به گفته دامیار، شیشه‌های سبز رنگی که پیدا شده‌اند، به شکل تکه‌های فنجان هستند.  

آخرین‌باری که این قلعه کاوش شد، در سال ۱۳۸۴ بود، برای همین هنوز نصف قلعه زیر خاک پنهان است و کاوش نشده. تا قبل از این که این مکان تاریخی در فهرست آثار تاریخی ثبت شود، آسیب‌های زیادی به این قلعه رسیده، «جالب است بدانید قبل از انقلاب آموزش و پرورش تصمیم گرفت مدرسه‌ای در شهرستان آبدانان درست بیخ گوش این قلعه تاریخی بنا کند.

ماجرای ساخت این مدرسه زمانی شکل دردناکی به خودش گرفت که بدنه این قلعه زیبا از چنگک بولدوزر در امان نماند و بخشی از آن تخریب شد. اما بعد از انقلاب قلعه هزار در، تحت حمایت میراث فرهنگی قرار گرفت.» غیر از این قلعه که لقب هزار در را یدک می‌کشد، در این شهرستان یک نوع بلبل سفید و قرمز و یک کوه وجود دارد که محلی‌ها اسم هزار در را روی آنها هم گذاشته‌اند.  

منبع: همشهری سرنخ