پیشرفت تکنولوژی با همه مزایا و رفاهی که برای بشر خلق کرده است هنوز نتوانسته آرامش درونی را به روح پریشان انسان‌ها در این دنیای شلوغ برگرداند و این مناطق بکر و محیط روستا است که این فضای خالی را پر از آسایش و سکوت می‌کند.

مناطقی که در سرزمین پهناور ایران بسیار است و کافیست از چهار دیواری کوچک خانه‌های خود بیرون بیایید و قدم در دنیای بسیار گسترده‌تر از زندگی خود بگذارید تا با مناطقی بکر، آداب و سُنن و هنر دستان خرده فرهنگ‌های گوناگون آشنا شوید.

با همین بهانه آخر هفته‌ها به مناطق مرزی و ترکمن نشین شمالشرق کشور سفر می‌کنم و هر بار آدب و رسومی از مردم با اصالت و تمدن را رشته تحریر در می‌آورم.

این بار قرعه به نام روستای "دویدوخ" می‌افتد؛ همان منطقه‌ای آوازه قالیچه‌های دو رویش به اروپا هم رسیده و همواره مشتریانی خارجی برای خود دست و پا کرده است.

روستایی در شهرستان مرزی که با همه کمبود‌ها تولیدات هنری اش نامش را بر سر زبان‌های گردشگران خارجی انداخته است.

با وجود تعاریفی که راه روستایی نامناسب این منطقه شنیده بودیم، انصافا راه بدی نداشت زیراکه پای نهضت جهادی راهسازی به این منطقه نیز باز و بسیاری از راه هایش روکش آسفالت شده بود.

وقتی صحبت از فرش نفیس دو رویه تمام ابریشم می‌شود اولین محلی که می‌توان برای خرید این هنر تصور کرد، روستای دویدوخ در راز و جرگلان است؛ در صفرترین نقطه مرزی میان خراسان شمالی و کشور ترکمنستان مردمانی هستند که از سالیان دور هنری را آغاز کرده و رمزو راز‌های هنر دست خود را از نسلی به نسل دیگر انتقال می‌دهند.

فرش تمام ابریشم دویدوخ که به جرات می‌توان گفت حجم زیادی از تولید آن به دست زنان دویدوخی صورت می‌گیرد با تصاویر حیرت انگیز و رنگ‌های بی نظیر نخ‌های ابریشمی، چراغ بازار‌های فرش کشور‌های خارجی را روشن کرده است.

روستای دویدوخ خواستگاه یکی از انواع نفیس‌ترین فرش‌های ایرانی است که نام و آوازه آن در آسیا و اروپا پیچیده و هنر دست زنان این خطه را به وسیله‌ی یک فرش تنیده در بطن قاب چوبی، به منازل آن سوی مرز‌ها می‌کشاند.

روستای دویدوخ با داشتن حدود ۵۰۰ کارگاه فعال، به عنوان یکی از خاستگاه‌های فرش دو رویه تمام ابریشم و پایتخت این هنر دست در جهان شناخته می‌شود.

رنگ پاشی بر دار‌های قالی

حدود ساعت ۱۰ صبح بود که به این روستای زیبا رسیدیم، منطقه بکری که آرامش خاصی دارد و تا چشم کار می‌کند، پوشش سنتی به شکلی زیبا و با رنگ‌هایی شاد در این منطقه خودنمایی می‌کند.

کوچه‌های کاهگلی دویدوخ بوی اصالت و گذشته را می‌دهد و بوی رنگ پیچیده در فضا با صدای گنجشکان محیطی آرام را نمایان می‌کند و اردیبهشت را جور دیگری جلوه می‌دهد.

قدم در ایوان خانه‌ای می‌گذاریم که بوی نخ و ابریشم آن اولین چیزی بود که به مشام می‌رسد و صدای تَق تَق زدن گره‌های رنگی بر دار سفید قالی فضای خانه را به سبک خود آهنگین کرده بود.

پشت دار قالی پیر زنی نشسته بود که هنوز هم رج می‌زد؛ انگار که نمی‌خواست به این سادگی‌ها دست از حفظ میراث آبا و اجدای اش بر دارد.
با وجود کهولت سن مهارتش خیره کننده است و قلاب را ماهرانه در دست راستش نگه می‌دارد و همچنان تار محبت و عشق را بر پود صفا می‌گذارد.
انگار سختی کار برایش مطرح نیست از رنگ پاشی بر دار‌های قالی و خلق آثاری زیبا لذت می‌برد.

آثاری که معرفی اش را در آن سوی مرز‌های جغرافیایی را شهید راه سلامت، مرحوم دکتر "عبدالجلیل غیادی" به دوش کشید و اگر بگوییم از بانیان اصلی باز شدن پای گردشگران خارجی به این منطقه نبوده است، کم لطفی کرده ایم.

مرحوم دکتر غیادی، پرچمدار توسعه راز و جرگلان بود که با احیای صنعت پرورش اسب اصیل ترکمن توانست برای تدوین شجره نامه ژنتیکی اسب ترکمن قدم‌های بلندی بردارد و با تلاش‌های او بود که فرش‌های ابریشم دوروی دویدوخ روانه گوشه و کنار دنیا شد.

برای توسعه نوغانداری در جرگلان طرح‌های مختلفی را مطرح می‌کرد و همیشه مردم را به سوی ظرفیت‌هایی هدایت می‌کرد که راز و جرگلان در آن‌ها حرف‌ها برای گفتن دارد.

او در زمینه‌های تکمیل زنجیره فرش ترکمن، اسب اصیل ترکمن و نوغانداری تلاش‌های زیادی کرد و نام و یاد او برای همه مردم خراسان شمالی، راز و جرگلان، یکه سعود و ترکمن صحرای بزرگ باقی می‌ماند و به نیکی بر زبان‌ها جاری می‌شود.

برای آشنایی بیشتر با این حرفه پای صحبت‌های این خانم هنرمند می‌نشینیم؛ اینکه از چند سالگی این حرفه را شروع کرده، آثارش چگونه سر از اروپا در آورده است، چرا همچنان پای این شغل مانده است و دغدغه هایش چیست؟

قالیبافی را از چند سالگی آغاز کردید؟

خانم فروزش می‌گوید: از همان کودکی با دار قالی آشنا شدم و حدود ۱۲ سالم بود که این حرفه را از مادرم آموختم و برای کمک به معیشت خانواده این حرفه را ادامه داده ام و همواره سعی کرده ام روی پای خود بایستم.

وی می‌گوید: سواد خواندن و نوشتن ندارم، اما انگشتانم آنقدر با دار و ابریشم آشنا است که چشم بسته نقش و نگار‌ها را می‌بافد.

خانم فروزش که دارای سه فرزند دختر و ۲ عروس است بیان می‌کند: اینک هر سه دختر و عروس هایم نیز به این حرفه مشغول هستند و با این حرفه آبا و اجدادی به معیشت خانواده خود کمک می‌کنند.

این خانم هنرمند با بیان اینکه فرش دورو از ابریشم تهیه می‌شود، می‌گوید: هر طرف فرش دارای یک نقش است و زمان نسبتا زیادی برای بافت آن صرف می‌شود.

وی افزاید: ابریشم مورد نیاز برای بافت قالیچه‌ها نیز در این منطقه تولید می‌شود، اما چون کفاف بافندگان را نمی‌دهد مقداری از مشهد خریداری می‌شود.

وی بیان می‌کند: همسرم نخ‌های ابریشم را از مشهد می‌خرد و سپس آن‌ها را با استفاده از رنگ‌های گیاهی رنگ می‌کنیم.

فرش‌ها چگونه سر از اروپا درآورد؟

خانم فروزش می‌گوید: تا پیش از باز شدن پای مشتریان خارجی به این منطقه، بعد از بافتن قالیچه یا دلال‌ها از ما خریداری می‌کردند و یا خودمان آن را در بجنورد و یا مشهد به فروش می‌رساندیم که معمولا از قیمت واقعی آن کمتر به فروش می‌رفت.

وی تصریح می‌کند:، اما چند سالی است به لطف مرحوم دکتر قیادی و اقداماتی که ایشان انجام دادند، فرش این منطقه نه تنها در کشور بلکه در دنیا شناخته شد و پای گردشگران خارجی به این منطقه باز شد.

وی بیان می‌کند: گرچه تولید انبوه نداریم، اما هر چند وقتی گردشگری خارجی به این منطقه می‌آید و سفارش بافت قالیچه را می‌دهند.

خانم فروزش ادامه می‌دهد: هم این سه سفارش قالی از آلمان، ترکیه و استرالیا قبول کرده ام.

این خانم هنرمندی در خصوص چگونگی دریافت سفارش از مشتریان خارجی، می‌گوید: پسرم که سر از اینترنت و کامپیوتر در می‌آورد با آن‌ها در ارتباط است و نقش‌ها را قبل از آغاز کار برای آن‌ها می‌فرستد.

وی می‌گوید: توریست‌ها دسترنج ما را نه تنها به عنوان یک فرش بلکه با توجه به نحوه بافت آن که از دیگر فرش‌ها متمایز است و به عنوان اثر هنری خریداری می‌کنند.

دغدغه‌های شما چیست؟

این بانوی هنرمند بیان می‌کند: همه بالاخره روزی پیر می‌شوند و انواع بیماری‌ها سراغ آن‌ها می‌آید، اما کسی که چندین سال در این حرفه فعالیت می‌کند این بیماری‌ها را زودتر تجربه می‌کند.

وی اضافه می‌کند: مشکلات جسمی نظیر پادرد، کمردرد و ناراحتی چشم رفته رفته سراغ آدم می‌آید و شما نیاز به بیمه و خدمات درمانی پیدا می‌کنید.

خانم فروزش تصریح می‌کند: متاسفانه من و ۲ نفر از دخترانم هنوز تحت پوشش بیمه‌ای نیستیم تا از این خدمات بهره‌مند شویم.

وی ادامه می‌دهد: چند سالی است که این موضوع از طرف برخی مسوولان مطرح می‌شود، اما هنوز اقدامی انجام نشده است.

برای آشنایی با میزان فروش این تولیدات هنری به مشتریان خارجی و مشکلات بازار این افراد پای صحبت‌های رییس رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان مرزی رازوجرگلان می‌نشینیم.

مشتریانی اروپایی

رییس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان مرزی رازوجرگلان می‌گوید: قالیچه دوروی ترکمن از تولیدات هنری منحصر به فردی است که مشتریان خاص خود را دارد و هر ساله گردشگران داخلی و خارجی سفارش بافت این قالیچه را می‌دهند.

عقیل مجردی می‌افزاید: آمار دقیقی از تعداد قالیچه‌های فروش رفته این منطقه به گردشگران خارجی در دست نیست، اما اخیرا یکی از قالیبافان ماهر این منطقه پنج سفارش قالیچه از کشور‌های آلمان، استرالیا، ترکیه و قزاقستان گرفته است.

وی می‌گوید: معمولا این قالیچه در ابعاد ۱.۵ در ۲ متر بافته می‌شود و قیمت آن حدود ۶۰ میلیون تومان است، اما امکان دارد گردشگر خارجی به دلیل ظرافت و زیبایی کار بیشتر از این نیز بپردازد.

مجردی تنوع‌سازی محصول و انعطاف متناسب با سلایق مشتری و بازار جهانی را از الزامات این قالیچه می‌داند و می‌افزاید: فرش ترکمن در دنیای کسب و کار امروز بیش از همه نیاز به برندسازی و بازاریابی علمی و متفاوت با سبک سنتی دارد.

وی بیان می‌کند: همچنین باید در کنار نقش و نگار‌های سنتی از نقش‌های به روز‌تر و باب میل مردم نیز استفاده شود.

۸۷ درصد از قالیبافان بیمه نیستند

معاون امور بازرگانی و توسعه تجارت سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی می‌گوید: ۲۴ هزار و ۲۶۰ نفر معادل ۸۷ درصد از قالی‌بافان این استان بیمه نیستد که سازمان تامین اجتماعی باید در این زمینه همکاری بیشتری انجام دهد.

مهرداد داودزاده می‌افزاید: ۲۶ هزار و ۶۰۰ نفر بافنده در خراسان شمالی دارای کارت قالی‌بافی هستند و بیمه شدن تنها ۲ هزار و ۳۴۰ بافنده در استان رقم بسیار ناچیزی است و زیبنده قطب تولید فرش دورو و ترکمن نیست.

وی تصریح می‌کند: تمامی این فعالان اقتصادی که با زحمت بسیار زیادی فرش می‌بافند منتظر استفاده از مزایای بیمه تامین اجتماعی هستند.

معاون امور بازرگانی سازمان صنعت، معدن و تجارت خراسان شمالی بیان می‌کند: حدود ۵۰ هزار نفر در این استان با انواع مختلفی در صنعت فرش اشتغال دارند که از این تعداد؛ ۶۰ درصد در روستا‌ها و ۴۰ درصد در شهر‌ها سکونت دارند و بیشتر افراد کم درآمد جامعه را شامل می‌شوند.

وی می‌گوید: اداره کل تامین اجتماعی خراسان شمالی، سهمیه جدیدی را به قالی‌بافان اختصاص نداده است و حذف افراد غیرفعال در حوزه فرش تنها راه ورود افراد جدید به لیست بیمه شدگان است.

داودزاده، عضویت در صندوق بیمه اجتماعی روستاییان و عشایر را از راهکار ها‌ی جدید بهره مندی از مزایای بیمه می‌داند و بیان می‌کند: در این‌باره اطلاع رسانی انجام شده است و بافندگان از این فرصت استفاده کنند، البته این بیمه مشمول قالی‌بافان شهری نمی‌شود.

وی خاطرنشان می‌کند: پیگیری‌های زیادی برای کسب سهمه جدید برای بیمه بافندگان فرش دستباف خراسان شمالی انجام شد، ولی تاکنون به نتایجی دست نیافته ایم.

خراسان شمالی به لحاظ تنوع قومیت‌ها و فرهنگ ها، ظرفیت‌های بسیار بالا در تولید فرش دستباف دارد و شاهد تنوع در این زمینه از جمله فرش کردی، ترکی و ترکمن هستیم و فرش ابریشم دو رو که در منطقه راز و جرگلان این استان تولید می‌شود هم ظرفیت بسیار بالایی برای این منطقه محسوب می‌شود.

خاستگاه اصلی فرش ابریشم دو رو در روستای دویدوخ علیای راز و جرگلان در خراسان شمالی است.

امروزه چهار هزار بافنده فرش ترکمن در استان و اغلب در منطقه جرگلان فعالیت دارند؛ چهار هزار نفری که بیشتر آن‌ها را زنان و دختران تشکیل می‌دهند و ۵۰۰ نفر از این بافندگان به بافت قالیچه دورو مشغول هستند و سالانه تا ۳ هزار متر قالیچه نیز تولید می‌کنند.

منبع : ایرنا