رجبعلی لباف‌خانیکی اظهار کرد: در قلب شهر مشهد و در خیابان «آخوند خراسانی» بنای چشم‌نواز و زیبایی به نام «گنبد سبز» قد بر افراشته است. این بنای آجری را آرامگاهی منسوب به «شیخ محمد مؤمن» عارف استرآبادی ملقب به «میرٍ مؤمن» مؤلف کتاب «تحفه حکیم» در طب و از شیوخ «ذهبیه» یا شخصیت دیگری معروف به «شیخ محمد مؤمن مشهدی» از علمای شیعه می‌دانند که بیشتر عمر خود را صرف عبادت، تعلیم، تعلٓم، جمع‌آوری روایات و سخنان معصومین و خدمت به مردم کرد.

وی اضافه کرد: هر ۲ شخصیت مورد احترام و تکریم مردم بودند. وجود لوح سنگی شکسته و ناقص در داخل مقبره و بیتی که بر روی آن نوشته شده از سویی به تاریخ بنا در سال ۱۰۳۶ هجری قمری و از سوی دیگر احتمالا به نام مومن اشاره دارد.

لباف‌خانیکی ادامه داد: بر این لوح سنگی « سال تاریخ این خجسته بنا/ بیت معمور قلب مؤمن دان» نوشته شده است و می‌توان گفت که مجموع حروف عبارت «بیت معمور قلب مؤمن » بر اساس محاسبه حروف ابجد ۱۰۳۶ می‌شود.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی عنوان کرد: اگر چه در درون بنا در انتهای کتیبه‌ای بر ساقه گنبد تاریخ ۱۰۵۸هجری قمری نیز مشاهده می‌شود، اما می‌توان احتمال داد که بنا در آن تاریخ به اتمام رسیده و تزئینات و کتیبه آن نصب شده است. البته باید گفت که آنچه نوشته شده ممکن است با واقعیت تفاوت‌هایی نیز داشته باشد.

لباف‌خانیکی گفت: در سال ۱۳۷۶خورشیدی مرمت و کف‌سازی گنبد سبز فرصتی فراهم کرد که پس از جمع‌آوری آجر فرش کف اقدام به گمانه‌زنی و جستجوی نام و نشانی از شخص یا اشخاص مدفون در مقبره کنیم.

وی اضافه کرد: حاصل مطالعات میدانی ما علاوه بر بقایای گورهای متعدد در محل، ۳ اطاقک تدفین یا «گورخانه» آجری کوچک در جبهه جنوب غربی بنا بود. گورخانه میانی کمی بزرگتر و آراسته‌تر به نظر می‌رسید که احتمالا متعلق به شخصیتی والا مقام بوده و مدفن‌های طرفین به یمن حضور آن شخصیت در مجاورت قبر او قرار داشتند.

این باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: آن گورخانه‌ها نیز بر روی قبور مخروبه کهن‌تر ساخته شده بودند و مشاهده چند قطعه سفال آبی سفید در محل می‌توانست دلیلی بر انتساب آن گورخانه‌ها به عصر صفوی باشد.

لباف‌خانیکی تشریح کرد: برداشت کلی از آن مطالعات این بود که از گذشته‌های دور در آن محل گورستانی بوده که برخی پژوهشگران از آن به عنوان «قبرستان میر هوا» نام برده و آن را در نزدیکی ارگ و مجاورت باره شهر مشهد نشانی داده‌اند. در عصر صفوی شخصیت برجسته‌ای مانند شیخ محمد مؤمن درگذشته و به پاس حرمتی که داشته است مدفنش از دیگران ممتاز ساخته شده و بعدها احتمالا ۲ نفر از هم مسلکان شیخ یا از بزرگان مشهد که درگذشته‌اند در کنارش به همان شیوه در درون گورخانه دفن شده و احتمالا صورت قبر آن‌ها در گورستان میر هوا از دیگران برجسته‌تر بوده تا اینکه در سال۱۰۳۶ و در عصر «شاه عباس صفوی» بر فراز آن قبور بقعه‌ای به شیوه آرامگاه خواجه ربیع و بقعه قدمگاه نیشابور ساخته شده است.

وی گفت: نقشه گنبد سبز مربع با گوشه‌های بریده یا «پخ» است. بنای ساخته شده بر روی نقشه نمایی ۸ ضلعی دارد، بر میانه هر یک از اضلاع بزرگ یک ایوان با درگاهی در میانه دیوار انتهایی تعبیه شده و بر هر گوشه یا اضلاع کوچک ۲ غرفه یا ایوانچه بر فراز هم ساخته شده‌اند.

لباف‌خانیکی ادامه داد: فضای داخلی بنا مربع و چهارطاقی است و چهار جرز ضخیم در ۴ گوشه ساقه گنبد پیازی و دوپوش بنا را به دوش کشیده‌اند. تزئینات بنا نسبتا ساده اما زیبا و موزون است. بدنه‌های خارجی با نقوش هندسی گره و قاب‌بندی‌ها و لچکی‌های مزین به اسلیمی، شمسه و کاربندی در زیر سقف غرفه‌های چهار گانۀ پخی‌ها آراسته شده و ساقه گنبد را کتیبه درشت کوفی و نقوش محرابی شکل بر بالای کتیبه زینت داده است.

وی اضافه کرد: رویه گنبد با کاشی‌های فیروزه‌ای متمایل به سبز پوشیده شده که بنا نام خود را از همان گنبد گرفته و چون نگینی فیروزه در میان بافت سنتی آجری رنگ مشهد می‌درخشیده است.

این باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: داخل بنا نیز خالی از تزئینات نیست، در ناحیه پاکار گنبد کتیبه‌ای به خط ثلث با مضمون «صلوات کبیره» و حدیثی از پیامبر اکرم(ص) به قلم «حسین بن محمد المشهدی» به تاریخ ۱۰۵۸ نقش بسته است. تزئینات داخلی ساده و عمدتا با موضوع نقوش هندسی و قاب‌هایی به رنگ آبی، طوسی و سبز بر روی اندود گچ اجرا شده‌اند.

لباف‌خانیکی عنوان کرد: گنبد سبز اگر چه یک بنای شناخته شده از عصر صفوی است اما در طول زمان بارها مورد مرمت و باز پیرایی واقع شده است. به عنوان مثال بنا در سال‌های ۱۰۵۵ و ۱۰۵۸ هجری قمری تکمیل و تزئین شده است. همچنین در سال ۱۳۵۱خورشیدی گنبد سبز مرمت و بازسازی شده است.

وی ادامه داد: همچنین در سال۱۳۵۳خورشیدی کاشی‌کاری نمای بیرونی مرمت و تکمیل و در سال ۱۳۷۶ خورشیدی بنا کف‌سازی و گمانه‌زنی شده است.

لباف‌خانیکی اظهار کرد: این بنا در سال ۱۳۵۶خورشیدی به شماره ۱۳۷۰ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. در سال‌های اخیر نیز به همت هنرمندان و معماران میراث فرهنگی و هیأت امنای گنبد سبز بارها مورد مرمت و باز پیرایی واقع شده است.

وی بیان کرد: در حال حاضر گنبد سبز علاوه بر جذابیت هنری و معماری به عنوان یک محفل عرفانی و روحانی مورد مراجعه مؤمنان و ارادتمندان است و همچنان با زیبایی و صلابت در خیابان خاکی مشهد عرض اندام می‌کند.

منبع: ایسنا