احتمالاً قدیمی‌ترین سکه‌هایی که شاید بتوان آن‌ها را با تاریخ مشهد و آستان‌قدس رضوی مربوط دانست، سکه‌های ولایتعهدی ثامن‌الحجج (ع) است؛ سکه‌هایی که در حدود سال ۲۰۲ قمری، یک سال پیش از شهادت امام (ع)، در شهر‌هایی مانند سمرقند و اصفهان در دو نوع درهم (نقره) و دینار (طلا) ضرب شد و ضرب آن‌ها تا حدود هشت سال پس از شهادت امام رضا (ع) نیز ادامه داشت. برخی مورخان شیعه دلیل این مسئله را رویکرد مزورانه حکومت عباسی می‌دانند.

بیشتربخوانید

• نگاهی به شیوه‌های وقف فرش برای حرم امام رضا (ع) از صفویه تا اواخر قاجار

مأمون همواره تلاش می‌کرد نقش محوری وی در به شهادت رساندن امام (ع) مکتوم بماند و از این رو، ضرب سکه‌های ولایتعهدی ادامه پیدا کرد. با این حال، همان‌طور که اشاره کردیم، محل ضرب این سکه‌ها مشهد نبود. واقعیت آن است شهر مشهد تا دوره تیموری و عهد شاهرخ و گوهرشاد خاتون، هنوز شکل و شمایل یک شهر واقعی را نداشت. هرچند جمعیت زیادی در آن ساکن و فعالیت‌های پررونق تجاری دراین شهر به واسطه فراوانی مسافران و زائران برقرار بود، اما هنوز نمی‌شد مشهد را شهری مستقل تلقی کرد. از سوی دیگر، تا پیش از ویران شدن تابران توس توسط مغولان، این شهر بزرگ در بلوک خود، مرکزیت داشت و چنانچه قرار بود سکه ضرب شود، معقول و متداول چنین بود که ضرابخانه را در مرکز سیاسی تأسیس کنند.

به همین دلیل باید تاریخ ضرب سکه در مشهد را با تاریخ مرکزیت سیاسی یافتن آن تطبیق دهیم. این اتفاق، پس از سقوط تابران و ویران شدن آن و به‌تدریج تا نیمه دوم عصر تیموری رقم خورد. در دوره شاهرخ، مشهد به چنان جایگاهی در خراسان رسید که برای امور مذهبی، به مسجدِ جامعی بزرگ با ظرفیت بیش از ۱۵ هزار نفر نیاز پیدا کرد؛ مسجدی که توسط گوهرشاد خاتون در ضلع جنوبی روضه منوره بنا شد.

نخستین ضرابخانه در مشهد

با وجود این توجه ویژه و توسعه قابل ملاحظه، هنوز هم مشهد از مرکزیت سیاسی چندانی برخوردار نبود؛ هرچند با گسترش تفکرات شیعی در دوره تیموری، توجه و علاقه عموم مردم به این شهر مقدس و بارگاه نورانی امام رضا (ع) بیشتر شده‌بود. با قدرت گرفتن صفویه، شرایط و موقعیت سیاسی و فرهنگی شهر مشهد نیز دستخوش تغییر شد. فرمانروایان صفوی با رسمیت دادن به مذهب شیعه در ایران، مشهد را به عنوان یک مرکز بسیار مهم دینی و فرهنگی مورد توجه قرار دادند. توسعه شهری در مشهد در دوره صفویه، با دوره‌های پیش از آن قابل مقایسه نبود.

در دوره شاه تهماسب یکم، باروی بزرگ مشهد ساخته شد که برای چند قرن، محدوده این شهر مهم را تعیین می‌کرد. درست از همین زمان است که شهر امام رضا (ع)، فعالیت ضرابخانه را به صورت رسمی تجربه کرد؛ می‌گوییم رسمی، به این دلیل که ممکن است پیش از آن هم، ضرابخانه‌های موقت در این شهر فعالیت کرده و سکه‌های مربوط به آن‌ها نیز موجود باشد یا در آینده کشف شود.
ضرابخانه مشهد در دوره شاه عباس یکم، یکی از ضرابخانه‌های مهم ایران بود. سکه‌ای طلایی از این دوره مربوط به سال ۱۰۱۴ قمری موجود است. پیش و پس از این دوره نیز ضرب سکه در مشهدِ دوره صفویه رواج داشت. سکه‌هایی مربوط به دوره شاه عباس دوم و شاه سلیمان صفوی که در ضرابخانه شهر مشهد ضرب شده، در دسترس است.

اسناد مربوط به این ضرابخانه، امروزه در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی نگهداری می‌شود و قدیمی‌ترین سند موجود، مربوط به سال ۱۰۰۱ قمری است و نشان می‌دهد ضرابخانه مشهد در دوره صفوی، بیشتر از سکه‌های موجود قدمت دارد. محل این ضرابخانه، در «تیمچه سلطانی» احتمالاً مکانی در پایین‌خیابان قرار داشت که اتفاقاً موقوفه آستان‌قدس رضوی هم بود و حکومت به آستان‌قدس بابت فعالیت ضرابخانه در این محل، اجاره پرداخت می‌کرد.

پایان فعالیت ضرابخانه

با تبدیل شدن مشهد به پایتخت ایران در دوره افشاریه، طبیعی بود ضرابخانه این شهر به عنوان ضرابخانه مرکزی ایران، فعالیت‌های خود را افزایش دهد. محل این ضرابخانه، ظاهراً در باغ آستانه قرار داشت. سکه‌های دوره نادرشاه ضرب مشهد، امروزه به تعداد نسبتاً زیاد در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی وجود دارد. پس از نادرشاه نیز سکه‌های افشاریه با نام عادلشاه و شاهرخ افشاری، در ضرابخانه مشهد ضرب می‌شد، هرچند در کنار آن‌ها، سکه‌های مربوط به کریم‌خان زند هم وجود داشت. این مسئله نشان می‌دهد باوجود استقلال داخلی اعطایی کریم‌خان به فرزندان نادرشاه، حکومت آن‌ها از نظر اقتصادی به دربار زندیه وابستگی داشته‌است. ضرب سکه در ضرابخانه مشهد در دوره قاجاریه نیز ادامه داشت. سکه‌های طلای مربوط به دوره آقامحمدخان، فتحعلی‌شاه، محمدشاه و به‌ویژه ناصرالدین‌شاه قاجار با ضرب مشهد نسبتاً پرتعداد هستند. با این حال، به دلیل افول اقتصادی در نیمه دوم دوره قاجاریه و همین‌طور رواج تدریجی اسکناس، از فعالیت ضرابخانه مشهد کاسته و احتمالاً در سال ۱۲۹۴ قمری، فعالیت آن متوقف شد.

منبع: قدس آنلاین