ساکنان اطراف تالاب‌های بین المللی گنبدکاووس و گمیشان که در گذشته‌ای نه چندان دور طعم نعمت پر آبی این ذخیره‌گاه‌های طبیعی را چشیده و با حسی خوب همراه با شادی و نشاط به صید و صیادی، کشاورزی و دام‌پروری به عنوان شغل آبا و اجدادی‌شان مشغول بودند این روز‌ها با چشمانی حسرت زده و نگاهی غمبار شاهد نابودی این برکه‌های بزرگ طبیعی هستند.

آنان که با ماهیگیری، کشاورزی و جمع آوری نی و حصیربافی درآمد خوبی داشتند با افزایش خشکسالی در چند سال اخیر و کاهش چشمگیر حجم ورودی آب از رودخانه اترک تنها راه برون رفت از وضعیت فعلی را نزول رحمت آسمانی و پیگیری مسئولان ستانی و کشوری برای تامین آب از مناطق بالادست می‌دانند.

وقوع سیلاب اگر برای هر نقطه‌ای از ایران همراه با خسارت باشد برای مردم ساکن در اطراف تالاب‌ها که با خشکسالی شدید دست به گریان هستند نعمتی بزرگ محسوب می‌شود چرا که ورود هر قطره از رواناب‌های جاری به این ذخیرگاه‌های طبیعی با کمک به تداوم زندگی گونه‌های مختلف جانواری و گیاهی آن برابر است.

وجود علف شور، جارو ترکمنی، سلمه سفید، گزشاهی، خارشتر و یوالف و زیست پستاندارانی نظیر روباه معمولی، روباه سردم سیاه (ترکمنی)، گربه دشتی، شغال، گراز، تشی، جردبزرگ، جردلیبی و موش صحرایی و خزندگانی مانند قورباغه مردابی، وزغ سبز، الک پشت برکه‌ای، الک پشت افغانی، انواع مارمولک، کورمار سلیمانی، مارآبی، مارچلیپر، مارآتشی، تیرمار، کفچه‌مار و افعی و انواع ماهی شامل "گاوماهی، سرگنده، پاروا، کلمه، اسبله ماهی، گامبوزیا، فیتوفاک، کپور، آمور، کاراس و سیاه ماهی" و حضور طیف وسیعی از پرندگان آبزی، کنارآبزی و خشکی‌زی از جاذبه‌های تالاب‌های گلستان محسوب می‌شود که این روز‌ها خشکسالی بر ادامه حیات آن‌ها هم تاثیر مستقیم گذاشته است و هر چقدر که سطح خشکی گسترده‌تر شود به همان نسبت از جمعیت جانوری و گیاهی منطقه هم کاسته خواهد شد.

افزایش جمعیت کارگری از تبعات منفی خشکی تالاب‌ها

اهالی روستا‌های اطراف تالاب‌های بین المللی گنبدکاووس این روز‌ها که امکان کشاورزی و صید و صیادی برایشان وجود ندارد و از طرفی هم نگهداری دام هزینه‌های سنگینی بر دوششان گذاشته است برای تامین معاش خانواده‌هایشان مجبور به فعالیت به عنوان کارگر روزمزد در گمرک اینچه برون شدند.

دهیار روستای اوخی تپه که در فاصله ۲۰۰ متری از تالاب‌های بین المللی گنبدکاووس واقع است گفت: مردم این روستا که روزگاری با قایق در تالاب‌ها تردد داشتند این روز‌ها با رسیدن سطح آب به کمترین حد خود موتورسیکلت را جایگزین قایق کردند.

مسعود گوگ گفت: ماهیگیری و شکار پرندگان در کنار کشاورزی و دامپروری و همچنین حصیربافی از جمله شغل‌های پررونق اهالی به واسطه وضعیت آبی مساعد تالاب‌ها ناشی از سیلاب‌های ورودی از سمت رودخانه اترک بود.

وی می گوید: در چند سال اخیر با کاهش نزولات آسمانی و حاکم شدن خشکسالی بر منطقه با شروع وزش باد شاهد بلند شدن حجم زیادی از گرد و غبار در حوزه تالاب‌ها و روستا‌های حاشیه آن هستیم که این روز‌ها به نزدیکی شهر گنبدکاووس هم رسیده است.

دهیار روستای اوخی تپه گفت: هم اینک ۹۰ درصد از تالاب آجی‌گل خشک شده و آب موجود در ۱۰ درصد باقی مانده هم به دلیل املاح و شوری زیاد حتی برای دام‌ها قابل مصرف نیست.

گوگ گفت: وضعیت تالاب‌های آلماگل و آلاگل هم بهتر از آجی‌گل نیست و از مسوولان درخواست داریم یا از طریق رایزنی با استان خراسان شمالی زمینه رهاسازی آب از سد شیرین دره را فراهم کنند و یا اینکه راه حل دیگری برای تامین حقابه تالاب‌ها ارائه دهند.

وی می گوید: مردم روستا‌های اوخی تپه و تنگلی و شهر اینچه برون که به دلیل خشکسالی دیگر امکان فعالیت در حرفه‌های قبلی را ندارند برای تامین معاش خانواده‌های خود مجبور به کارگری در گمرک مستقر در مرز اینچه برون هستند.

به گفته گوگ  اهالی روستای اوخی تپه یک روز در میان باحضور در گمرک و جابجایی کالا‌های صادراتی از جمله سیمان از خودرو‌های ایرانی در کامیون‌ها و واگن‌های ریلی ترکمنستان درآمدی هر چند ناچیز را بر سفره‌های خود می‌برند.

استفاده از کارگران بومی در گمرک اینچه برون

یعقوب آق از دیگر حاشیه نشینان تالاب‌های سه‌گانه گنبدکاووس هم از مشکلات اقتصادی ناشی از خشکی تالاب‌ها گلایه کرد و گفت: شدت ریزگرد‌ها هر روز در منطقه بیشتر می‌شود و روستاییان هنگام تردد در خارج از خانه‌ها برای مصون ماندن از گرد و غبار باید چهره‌های خود را با پارچه بپوشانند.

وی  گفت: زندگی بدون آب بسیار سخت است و این روز‌ها برای تامین آب مورد نیاز دام‌ها مشکل داریم و خیلی از اهالی مجبور به فروش دام‌های خود شدند.

آق شغل اصلی بسیار از اهالی حاشیه تالاب‌ها را دامداری دانست و گفت: مردم روستا با توجه به خشکسالی حاکم برای تامین هزینه‌های زندگی و نگهداری دام‌ها مجبور به کارگری روزمزد در گمرک اینچه برون هستند.

وی از مسئولان خواست به‌جای استفاده از نیرو‌های شرکتی غیر بومی در گمرک اینچه برون، اهالی بومی منطقه که امیدشان برای کسب روزی از دل زمین به دلیل کاهش نزولات جوی کم شده را جذب و به‌کارگیری کنند.

معرفی تالاب‌های گلستان

تالاب‌های بین المللی آلاگل با ۲ هزار و ۵۰۰ هکتار، تالاب آجی‌گل با ۳۲۰ هکتار و تالاب آلماگل با مساحت ۲۰۷ هکتار در نزدیکی مرز ایران و ترکمنستان و در بخش داشلی برون گنبد واقع شدند و تامین آب آن‌ها از طریق سیلاب‌های فصلی رودخانه مرزی اترک است و تالاب گمیشان هم در زمره تالاب‌های ساحلی - دریایی و به عنوان یک تالاب حاشیه‌ای و بین المللی در جنوب شرقی دریای خزر قرار گرفته که به طور مستقیم تحت تاثیر نوسانات آب دریای خزر قرار دارد.

سرچشمه رودخانه اترک از استان خراسان رضوی است و سد بزرگی در مسیر آن به نام شیرین دره در خراسان شمالی احداث شده که بخش قابل توجهی از آب ورودی این رودخانه را ذخیره سازی می‌کند.

به گفته کارشناسان، بررسی وضعیت تالاب‌های بین المللی گلستان حاکی از آن است که میزان حجم آب موجود در این منابع آبی به دلیل تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها در کنار عوامل مختلف انسانی مانند برداشت بی‌رویه و تخصیص ندادن به موقع حق‌آبه به کمترین سطح خود رسیده و ادامه این روند خشکسالی گسترده و به دنبال آن گسترش پدیده گرد و غبار در شمال این استان را در پی خواهد داشت.

طبق تحقیقات انجام شده، میزان بارندگی سالیانه در این تالاب‌ها ۲۵۰ تا ۳۰۰ میلی‌متر است و تنها در ماه‌های دی و بهمن میزان بارندگی از تبخیر بیشتر می‌شود و همچنین سطح رطوبت بین ۲۶ تا ۱۰۰ درصد و تبخیر سالیانه ۱۸۰۰ تا ۱۹۰۰ میلی متر متغیر است.

علل وضعیت فعلی تالاب‌های گلستان

به گفته محمد فرهنگی استاد دانشگاه گنبدکاووس، تبدیل تالاب‌ها به زمین‌های کشاورزی، ورود فاضلاب‌های شهری، کشاورزی و صنعتی به تالاب‌ها، ورود انواع سموم کشاورزی، برداشت مواد توربی از تالاب‌ها، استفاده مکرر اقتصادی نظیر استخراج نمک، مواد معدنی و پرورش آبزیان، تغییر مسیر آبراهه‌ها که با پمپاژ آب‌های زیرزمینی نواحی مجاور ایجاد شد، کنترل آب رودخانه‌ها، تبدیل اراضی حاشیه به مرتع، زهکشی‌های کشاورزی از اراضی بالادستی و تغییرات ناشی از آن در خواص فیزیکی و شیمیایی آب، از بین بردن پوشش گیاهی برای مصارف محلی، چرای بی رویه دام و تصرف غیرمجاز اراضی از مهمترین عوامل انسانی تهدید کننده تالاب‌های استان است.

همچنین عدم ارتقای آگاهی‌های عمومی در ارتباط با تالاب‌های بین المللی و دانش زیست محیطی جوامع محلی حاشیه تالاب، صدور مجوز شکار بیش از حد ظرفیت، توسعه بی ضابطه آبزی پروری، عدم اختصاص حق آبه مورد نیاز تالاب‌ها و از بین رفتن فرصت‌های پژوهش و مطالعه در این حوزه از دیگر عوامل انسانی و ورود رسوبات به تالاب‌ها، تشدید فرسایش خاک و تغییرات آب و هوایی ناشی از کاهش بارندگی‌ها از عوامل طبیعی تهدید تالاب‌های استان محسوب می‌شود.

تغییرات آب و هوایی باعث کاهش وسعت زیستگاه‌های حیات وحش، کیفیت زیستگاه و تغییر در چرخه‌های اکولوژیکی، کاهش مهاجرت پرندگان مهاجر آبزی و کنار آبزی و افزایش آفت و بیماری‌ها و شکل گیری پدیده ریزگرد‌ها می‌شود.

خشکسالی و ریزگرد‌ها

این استاد دانشگاه پدیده ریزگرد‌ها را نتیجه خشک شدن تالاب‌ها دانست و گفت: کاهش نور دریافتی گیاهان و کیفیت و کمیت محصولات کشاورزی، اخلال در تنفس انسان و سایر جانوران و افزایش هزینه‌های سلامت عمومی، تاثیر منفی بر اکوسیستم‌ها مرتعی و جنگلی مناطق حاشیه و مهاجرت و تعطیلی صنایع از جمله آسیب‌های ناشی از ریزگردهاست.

وی راهکار پیشگیری از وقوع این موارد را نجات تالاب‌ها با تعیین حق‌آبه اکولوژیک اعلام کرد  و می گوید : بنابر گزارشات موجود سال گذشته حدود ۱۶ میلیون متر مکعب آب از تالاب‌های گنبدکاووس برای آبزی‌پروری مناطق پایین دست در شهرستان آق‌قلا رهاسازی و بخش قابل توجهی از حجم آب تخلیه شد و امسال هم سهمی از ۲ سیلاب ناشی از بارندگی‌ها به این تالاب‌ها اختصاص نیافت که نتیجه آن شکل‌گیری وضعیت فعلی است.

محمدرضا کنعانی مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان هم گرد و غبار را یکی از چالش‌های اصلی زیست محیطی استان دانست و با تاکید بر تاثیر خشک شدن تالاب‌ها در شکل‌گیری این پدیده گفت: باید تالاب‌ها را حفظ و احیا کنیم چراکه تاثیر مستقیمی بر پیشگیری و مدیریت گرد و غبار دارند.

وی می گوید:  مجموعه تالاب‌های آلاگل، آلماگل و آجی‌گل که در گنبدکاووش واقع شده در کنار تالاب گمیشان و خلیج گرگان در شرایط بحران قرار گرفتند و تالاب اینچه هم به دلیل مداخلات انسانی و فعالیت واحد‌های استحصال و فرآوری ید در شرایط فوق بحرانی قرار دارد.

وی بحث تعیین و تثبیت حد وسط و حریم تالاب را از مهمترین نکات احیای تالاب‌های استان دانست و گفت: تعریفی در قانون برای وزارت نیرو مشخص شده تا بر این اساس حد وسط و حریم تالاب‌ها را مطالعه و تثبیت کند تا از هر گونه تصرف و تغییرکاربری غیر مجاز جلوگیری شود.

مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان گفت: در استان حد وسط و حریم مجموعه تالاب‌های آلاگل، آلماگل و آجی‌گل توسط شرکت آب منطقه‌ای مشخص و در عرصه هم نشانه گذاری شده که کمک بسیار خوبی به همکاران محیط زیست برای جلوگیری از هر گونه تصرف و تغییرکاربری است.

تامین نشدن حق‌آبه

کنعانی یکی از مهمترین چالش‌های پیش روی محیط زیست را تامین حق آبه زیست محیطی تالاب‌ها دانست و گفت: با وجود تمام پیگیری‌هایی که در حال انجام است نتوانستیم حق آبه را برای مجموعه سه تالاب گنبدکاووس تامین کنیم و پیگیری‌هایی را هم سمن‌های شهرستان و استان مطالبه‌گری کردند، اما حق‌آبه زیست محیطی تالاب‌ها تامین نشد.

احمد احمدی رییس اداره حفاظت محیط زیست گنبدکاووس گفت: پهنه آبی تالاب آلاگل به کمتر از ۵۰۰ هکتار با عمق نیم متر رسیده و اگر آبرسانی به موقع انجام نشود به زودی این تالاب خشک خواهد شد.

وی می گوید: اگر به تالاب‌ها آبرسانی مناسب صورت نگیرد سلامتی انسان‌ها بر اثر بیماری‌های تنفسی و چشمی ناشی از ریزگرد‌ها تهدید می‌شود و تاثیر منفی در کوچ پرندگان مهاجر، میزان رویش و تنوع گیاهی و کیفیت آب و هوا دارد و باعث تخریب مزارع کشاورزی و تشدید انگیزه جوامع محلی برای مهاجرت خواهد شد.

معاون حفاظت و بهره‌برداری شرکت آب منطقه‌ای گلستان در نشست مشترک شورای حفاظت از منابع آب و مدیریت بحران هفته قبل گنبدکاووس گفت: مهمترین منبع تامین آب سه تالاب بین المللی "آلماگل، آلاگل و آجی گل" و ۲ سد دانشمند و اینچه برون و نیز آبندان‌های پرورش ماهی بخش داشلی برون این شهرستان رودخانه اترک است که امسال به سبب خشکسالی و کاهش نزولات جوی روان آب لازم را نداشت.

جواد تیموری گفت: آب رودخانه اترک به سبب شرایط اقلیمی و خاک لُسی آن همواره با ۵۰ درصد رسوب همراه است و این حجم رسوب می‌طلبد تا کانال‌های انتقال آب به سد‌ها و تالاب‌های بخش داشلی برون گنبدکاووس به صورت مستمر لایروبی شوند که این اقدامات و همچنین دیواره سازی چند نقطه آسیب دیده رودخانه اترک در جریان سیل ۹۸ نیاز به اعتبارات ویژه و کمک سایر دستگاه‌ها بویژه سازمان حفاظت محیط زیست دارد.

  در شرایط فعلی که سطح خشکسالی تالاب‌های بین المللی ناشی از کاهش بارندگی‌ها روز به روز در حال افزایش است می‌طلبد مسوولان در سطح استانی و ملی برای کمک به ارتقای سطح معیشت ساکنان روستا‌های حاشیه این مناطق چاره اندیشی کنند که از جمله آن رایزنی برای رهاسازی آب از مناطق بالادست در استان خراسان شمالی و اعطای تسهیلات اشتغالزایی و به‌کارگیری آنان به عنوان نیرو‌های کارگری شرکتی در گمرک اینچه برون است.

تالاب‌های بین المللی آلاگل، آجی‌گل و آلماگل همزمان با برگزاری نخستین نشست پژوهشگران سازمان جهانی حفاظت در سال ۱۳۵۰ با هدف حفاظت از تالاب‌های مهم در رامسر که تحت عنوان "کنوانسیون رامسر" در مجامع بین المللی از آن یاد می‌شود به همراه تالاب‌های مهم دیگر ایران به منظور حمایت بهتر از آن‌ها و زیستمندانی که در آن می‌زیستند به ثبت این کنوانسیون رسید.

منبع : ایرنا