کشور ما در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان قرار دارد و سال هاست که با پدیده خشکسالی دست و پنجه نرم می‌کند، در این میان برخی استان‌ها که دارای اقلیم بیابانی و کویری هستند بیشتر در معرض پیامد‌های ناشی از خشکسالی مانند فرونشست، انتشار ریزگرد‌ها و بیابان زایی قرار دارند.

بیابان زایی پدیده‌ای است که موجب تخریب اراضی در مناطق خشک، نیمه خشک و خشک نیمه مرطوب شده و در نتیجه عوامل مختلف اقلیمی و فعالیت‌های انسانی ایجاد می‌شود. بیست و هفتم خرداد، برابر با هفدهم ژوئن، روز جهانی بیابان زدایی نامگذاری شده است.

از کل وسعت استان اصفهان حدود ۳ میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار آن را اراضی بیابانی و کویری و تپه‌های شنی فعال و نیمه فعال تشکیل می‌دهد.

بیابان‌زایی در اصفهان علاوه بر به خطر انداختن سلامت مردم و تخریب محیط زیست، به امکانات زیربنایی و منابع طبیعی خسارت وارد می‌کند و مسئولان همواره با شیوه‌های مختلف علمی سعی در مهارکردن این بحران داشته اند، اما باید دید با توجه به شدت گرفتن آهنگ خشکسالی و بیابان زایی در کشور، چقدر در جلوگیری از گسترش بیابان‌ها موفق بوده اند؟

چندی پیش وحید جعفریان مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور در آران و بیدگل گفته بود در مواجهه با یکی از وخیم‌ترین خشکسالی‌های کره زمین قرار داریم، کشور ما در منطقه خشک و نیمه‌خشک قرار گرفته و از دیرباز با چالش‌های این عرصه مواجه بوده است که از جمله آن می‌توان به خشکسالی اشاره کرد.
او گفته بود: «عبور از خشکسالی با مشارکت همگانی» شعاری است که باید محقق شود.

بیشتر بخوانید

• احیای ۸۵ هزار هکتار از بیابان‌های کشور با سرمایه‌گذاری بخش خصوصی
• اجرای ۹ طرح بیابان‌زدایی در آران و بیدگل

۱۰ درصد از بیابان‌های کشور در اصفهان است

محمدعلی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: ۹ میلیون و ۷۰۰ هکتار از مساحت استان اصفهان را عرصه‌های منابع طبیعی و ملی، تشکیل می‌دهد که حدود سه میلیون و ۲۰۰ هکتار آن بیابان است.

به گفته او این وسعت بیابانی، معادل ۳۲ درصد مساحت استان و ۱۰ درصد مساحت بیابان‌های کشور است.

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان می‌گوید: حدود ۱۴ شهرستان بیابانی در استان اصفهان وجود دارد که شامل نطنز، اردستان، خوروبیابانک، کوهپایه، هرند، ورزنه و جرقویه علاوه بر آران و بیدگل بیابانی است، شهرستان‌های شهرضا و گلپایگان نیز به تازگی در تعریف بیابان قرار گرفته اند.

به گفته کاظمی،۳۲۰ میلیارد تومان اعتبار برای منابع طبیعی استان اصفهان در سفر رئیس جمهوری مصوب شده که امیدواریم این رقم قطعی شده و در سال ۱۴۰۱ بر اساس تخصیص‌ها طرح‌ها اجرایی شود.

سرعت بیابان‌زایی در اصفهان بیش از بیابان‌زدایی است

احمد جلالیان استاد خاک‌شناسی و عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: در حالی که بیش از ۳ میلیون هکتار بیابان در استان داریم، فقط در۳۰۰ هزار هکتار بیابان، توانسته ایم پوشش گیاهی و جنگل ایجاد کنیم.

او معتقد است: هم اکنون سطح بیابان و کانون‌های بیابان‌زایی در استان بالا است و در حقیقت آهنگ بیابان‌زایی از بیابان‌زدایی پیشی گرفته است.
به گفته این استاد دانشگاه صنعتی اصفهان، ۱۶ کانون بیابان‌زایی در استان وجود دارد که مهم‌ترین آن دشت سجزی در ۲۵ کیلومتری شرق اصفهان است.

اجرای طرح‌های بیابان زدایی برای جلوگیری از بروز خسارت

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان می‌گوید: اجرای طرح‌های بیابانزدایی سبب جلوگیری از خسارت به ۸۳۰ کیلومتر جاده، ۲۸۰ کیلومترخطوط آهن، ۱۸۰۰ کیلومتر شبکه آبیاری، ۲۸ هزار هکتار اراضی کشاورزی، ۲۳۱ روستا، ۲۶ شهر و ۱۰ شهرک صنعتی در استان اصفهان شده است.

به گفته کاظمی براساس مطالعات، دو هزار و ۸۰۰ هکتار از بیابان‌های استان اصفهان تحت تأثیر فرسایش بادی و یک میلیون ۵۰۰ هزار هکتار آن نیز کانون بحران است که در ۱۴ نقطه استان قرار دارند.

او این را هم گفت که برای کنترل حرکت شن‌های روان و جلوگیری از افزایش ریزگرد‌ها در بعضی مناطق، مجبور به استفاده از مالچ شده‌ایم و برای تولید مالچ‌های غیرنفتی و معدنی، آماده همکاری با شرکت‌های دانش بنیان هستیم.

۳۱۰ هزار هکتار جنگل دست کاشت بیابانی در اصفهان

اولین طرح بیابان‌زدایی در استان اصفهان، سال ۱۳۴۵ در محدوده امامزاده آقا علی عباس بادرود اجرا شد و تاکنون ۳۱۰ هزار هکتار جنگل دست‌کاشت در مناطق بیابانی استان اصفهان ایجاد شده که به گفته مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان، این اقدام امکان حیات در شهر‌ها و روستا‌ها را فراهم کرده است.

نهالکاری در مناطق بیابانی نیازمند خاک غیر بیابانی از یک سو و بیش از ۱۰ مرحله آبیاری از سوی دیگر است تا گیاه بتواند پس از دو سال بدون نیاز به آبیاری، به رشد خود ادامه دهد.

کاظمی می‌گوید: جنگل‌های دست‌کاشت که در دهه‌های گذشته ایجاد شده با توسعه مناطق مسکونی با محدوده شهر‌ها و روستا‌ها همجوار شده که اکنون می‌توان در قالب همکاری با شهرداری و بخش خصوصی به عنوان بوستان‌های کویری این جنگل‌ها را در اختیار مردم قرار داد.

او این را هم گفت که میزان اعتبارات حوزه بیابان متناسب با حجم کار نیست و نیازمند مشارکت مردم و سایر دستگاه‌ها هستیم.

استفاده از ظرفیت بیابان‌ها برای تولید انرژی و توسعه گردشگری

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان معتقد است: به بیابان‌ها همیشه با دید منفی و خسارت بار نگاه و ظرفیت‌های مثبت آن‌ها نادیده گرفته شده است.

یکی از این ظرفیت‌ها تولید انرژی خورشیدی است که به گفته کاظمی، تفاهم‌نامه‌ای بین شرکت ساتفا و استانداری اصفهان امضا شده تا زمین‌های منابع طبیعی برای ایجاد نیروگاه‌های خورشیدی واگذار شود.

او می‌گوید: صنعت گردشگری و خانه‌های بومگردی فرصتی برای توسعه گردشگری بیابان، پیاده روی در میان شن‌های روان و رصد ستارگان و آسمان شب است که در این زمینه آماده همکاری با بخش خصوصی هستیم.

پارک کویری پروفسور کردوانی، نگاهی متفاوت به استفاده از ظرفیت بیابان

سال ۹۲ زنده یاد پروفسور پرویز کردوانی، پدر کویرشناسی ایران، کلنگ پارکی ۱۰۰ هکتاری را در آران و بیدگل بر زمین زد.

ابوالفضل صیادی کارشناس فضای سبز شهرداری آران و بیدگل در این زمینه می‌گوید: شش هکتار از این بوستان، نهالستان است که در آن یک گلخانه اصلی و دو گلخانه شاسی قرار دارد و در آن‌ها گونه‌های مقاوم پرورش می‌یابد.

به گفته او مجموعه شهرداری آران و بیدگل فاقد گلخانه بود بنابراین گلخانه موجود در این پارک دو منظوره است که هم تامین گل و گیاه پارک جنگلی را برعهده دارد و هم گل و گیاه مورد نیاز شهر را تامین می‌کند.

به گفته وحید جعفریان مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور پارک کویری آران وبیدگل نمونه بارز استفاده از ظرفیت‌های بیابانی کشور است که قابلیت‌های متعددی در حوزه‌های آموزشی، گیاهان دارویی و ... دارد.

او گفت: پارک کویری پروفسور کردوانی الگویی برای تغییر نگرش به مناطق بیابانی باشد و زمینه بهره‌برداری صحیح از این مناطق را فراهم کند.

مدیرکل دفتر امور بیابان سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور معتقد است: با این نگاه، بیابان نه تنها چالش نیست بلکه فرصتی است که می‌توان از آن بهره‌مندشد.

به گفته جعفریان، رایزنی‌هایی در این خصوص با سایر کشور‌ها شده و ایجاد ساختار‌های جامع‌نگر در عرصه‌های بیابانی در قالب قرارداد همکاری ۲۵ ساله ایران و چین در حال اجراست.

آران و بیدگل پیشتاز در اجرای طرح‌های بیابان زدایی

سید مجتبی شریفیان رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری شهرستان آران و بیدگل گفت: حدود ۱۲۵ هزار هکتار (۲۱ درصد از مساحت شهرستان) تحت تأثیر کانون بحران است که حتی شهرستان همجوار خود یعنی کاشان را هم تهدید می‌کند.

او می‌گوید: تا کنون ۹طرح بیابان زدایی با اعتبار حدود ۷۵ میلیارد ریال در شهرستان آران و بیدگل اجرا شده است.

رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری آران و بیدگل می‌گوید: طرح بادشکن غیر زنده به طول ۱۵ کیلومتر در تپه‌های ماسه‌ای کانون فرسایش بادی روستای قاسم آباد با هزینه ۴۲ میلیارد و ۵۰۰ میلیون ریال و طرح مدیریت روان آب‌های عرصه بیابانی به وسعت۴۵۰ هکتار و بذر پاشی ۱۱ هکتار با رقم ۴۲ میلیارد میلیارد ریال از جمله این طرح‌ها بود.

احیای معادن متروک گامی مهم برای مبارزه با بیابان زایی

مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری اصفهان گفت: احیای معادن غیرفعال، متروک و رها شده برای جلوگیری از افزایش کانون‌های ریزگرد، مناطق بیابانی و منابع انتشار گرد و غبار ضروری است.

کاظمی می‌گوید: معادن متروک و رها شده به ویژه در مناطق شرقی اصفهان از کانون‌های گرد و خاک و ریزگرد به شمار می‌رود که باید برای احیای آن‌ها و کاهش آثار مخربشان با مشارکت بهره برداران برنامه ریزی کرد.

این معادن بیشتر معادن گچ هستند که در منطقه سجزی در شرق اصفهان قرار دارند و با توجه به اینکه منطقه یاد شده، بیابانی است شاهد فعالیت‌های کانون‌های گرد و غبار و ریزگرد هستیم.

از مجموع ۶ هزار محدوده معدنی در کل کشور، بیش از ۹۰۰ محدوده اکتشافی، پروانه بهره‌برداری، گواهی کشف و مجوز برداشت در استان اصفهان قرار دارد.

آبخیزداری، راهکار مقابله با بیابان‌زایی

ابوطالب امینی معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان می‌گوید: اصفهان از استان‌هایی است که اجرای طرح‌های آبخیزداری در آن اهمیت ویژه‌ای دارد، چون دارای نواحی بیابانی و کوهستانی است و خطر وقوع سیلاب بر اثر بارش‌ها در آن جدی است.

به گفته او، تغییرات اقلیمی در استان اصفهان اهمیت آبخیزداری را دو چندان می‌کند و علاوه بر حفظ پوشش گیاهی و مهار کردن سیلاب‌ها، بند‌های آبخیزداری به تغذیه سفره‌های آب زیر زمینی و قنوات کمک می‌کند و نقش مهمی در مقابله با بیابان زایی و فرونشست زمین دارد.

مهم‌ترین طرح‌های آبخیزداری استان اصفهان در وسعت ۹۵ هزار هکتار در تودشک کوهپایه، فرخی خور و بیابانک، آبخوان کاشان، پشتکوه فریدونشهر، لایجند خوانسار، سد تنظیمی چادگان، گنجگان سمیرم، نایین و شن رود برخوار اجرا شده است.

معاون آبخیزداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان می‌گوید: امسال برای ۱۰۰ هزار هکتار از حوضه‌های آبخیز، اجرای طرح‌هایی را اولویت بندی کردیم که بیش از ۱۰۰ میلیارد تومان اعتبار نیاز دارد.

کمک دانش بنیان‌ها برای حل چالش‌های زیست محیطی

منصور شیشه فروش مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: باید از ظرفیت شرکت‌های دانش‌بنیان و فناور مستقر در شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان در زمینه مشکلات زیست‌محیطی استان از جمله مصرف بهینه آب، برق، انرژی و مقابله با بیابان زایی بهره گرفت.

او می‌گوید: استان اصفهان هم اکنون با معضل بیابان زایی و کانون‌های گردوغبار درگیر است و شهرک علمی و تحقیقاتی و شرکت‌های دانش بنیان برای ارائه روش‌هایی در کنترل بیابان و اجرای طرح‌های بیابان زدایی می‌توانند کمک کنند.

به گفته مدیرکل مدیریت بحران استانداری اصفهان، دستگاه‌های اجرایی موظف شدند از ظرفیت شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان برای اجرایی کردن طرح‌های کاهش خطر و پاسخ به بحران استفاده کنند.

فرونشست زمین، آخرین حد بیابان زایی

عضو هیئت علمی دانشگاه صنعتی اصفهان می‌گوید: باید توجه داشت که آخرین حد بیابان‌زایی، فرونشست زمین است و امروز در مرحله آخر بیابان‌زایی در اصفهان هستیم.

به اعتقاد احمد جلالیان، ریزگرد‌های اصفهان بیشتر منشأ داخلی دارد و بیشتر در شرق و شمال شرق استان یعنی خورو بیابانک، نایین و آران‌و بیدگل تولید می‌شوند.

او می‌گوید: خشکی زاینده رود، حرکت توفان‌های گرد و غباری به سمت مناطق مسکونی را تشدید می‌کند و هر چه اراضی کشاورزی، کمتر تحت پوشش گیاهی باشد و کمتر به زیر کشت برود، بیشتر مستعد فرسایش خاک می‌شود.

این استاد دانشگاه می‌گوید: باید تلاش و برنامه‌ریزی کنیم تا با اجرای برنامه‌های بیابان‌زدایی و دائمی کردن جریان آب در رودخانه زاینده‌رود مشکل را رفع کنیم و به شرایط حاد فرونشست زمین نرسیم.

اصفهان اعتبار اندکی برای بیابان زدایی دارد

ایرج حشمتی مدیرکل حفاظت محیط زیست استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: استان اصفهان با وجود داشتن یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار کانون فرسایش بادی، اعتبار اندکی برای بیابان زدایی دارد.

به گفته او، بیشتر کانون‌های فرسایش بادی در انارک - نایین و دشت سجزی است، در دو سال گذشته در ۱۱ هزار و ۶۰۰ هکتار از این کانون‌های فرسایش اقدامات بیابان زدایی همچون نهال کاری، قرق و ... صورت گرفته است.

خسارت ۴۰۰ میلیارد تومانی کانون‌های بحرانی ریزگرد به اصفهان

حسینعلی نریمانی معاون فنی و رئیس اداره امور بیابان اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان در گفتگو با خبرنگار ما گفت: از مساحت سه میلیون و ۲۰۰ هزار هکتاری بیابان‌های استان، یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار کانون‌های بحرانی فرسایش بادی است که در سال ۱۳۹۸ به منابع زیستی و اقتصادی استان اصفهان ۱۲۸ میلیارد تومان خسارت زد.

به گفته او، میزان خسارت این کانون‌ها به منابع زیستی و اقتصادی اصفهان اکنون حدود ۴۰۰ میلیارد تومان است که ۹۰ درصد آن را کانون‌های فرسایش بادی محور انارک- نایین و دشت سجزی به استان تحمیل می‌کند.

جلوگیری از بیابان زایی فقط با همکاری یک دستگاه میسر نمی‌شود

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان گفت: ۲۰ میلیارد تومان اعتبار برای کنترل و مقابله با بیابان زایی و ریزگرد‌ها درخواست کردیم که اگر ۱۴۰۱ مصوب شود بخشی از این خسارت‌ها را می‌توان کنترل کرد.

به گفته نریمانی، عوامل بیابان زایی اقلیمی و انسانی است و یک دستگاه اجرایی مانند سازمان منابع طبیعی نمی‌تواند به تنهایی گسترش بیابان‌ها را مهار کند.

او می‌گوید: لازم است با کمک مدیریت استان و سایر دستگاه‌ها مانند شرکت آب منطقه‌ای، برداشت بی رویه از سفره‌های آب زیرزمینی کنترل شود و سازمان صنعت، معدن و تجارت استان معادن را به احیا سطح تخریب شده، موظف کند.

معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان معتقد است: همه دستگاه‌های اجرایی استان برای مقابله با بیابان زایی و ریزگرد‌ها باید ملزم به همکاری شوند و برخی قوانین نیز باید اصلاح شود.

نریمانی می‌گوید: اداره منابع طبیعی در حد توان بیابان زدایی را ادامه می‌دهد، اما طبیعت منتظر تامین اعتبار ما نمی‌نشیند و با هر حرکت اشتباه ما دامنه فرسایش خاک و بیابان گسترده‌تر می‌شود.

با توجه به پیشروی شرایط حاد خشکسالی، دائمی نبودن جریان زاینده رود و تخصیص ناکافی اعتبار در حوزه مقابله با بیابان زدایی، در آینده‌ای نه چندان دور شاهد سرعت چشمگیر بیابان زایی و در نهایت تشدید بحران فرونشست در اصفهان خواهیم بود، امیدواریم مسئولان پیش از آنکه اصفهان به متروکه‌ای خشک و خالی از سکنه تبدیل شود به فکر عملی کردن راهکار‌های مفید و موثر در این حوزه باشند.

گزارش از سولماز محمدی