دخترک را به زور از خواب بیدار می‌کند، اما دخترک پهلو به پهلو می‌شود و طوری دست‌ها را روی صورتش می‌گیرد تا نور چراغ چشمهایش را نزند. مادر باز هم صدایش می‌کند و دست روی پیشانی دخترش می‌کشد و می‌گوید: «عزیزم بیدار شو، پُست امروزمان دیر شده! باید به حمام بروی و بعد لباس‌های جدیدی که تحویل گرفته ایم بپوشی، اما دخترک چشم‌هایش را به سختی باز می‌کند و با صدایی گرفته می‌گوید: «من نمی‌خوام لباس بپوشم. نمی‌خوام عکس بندازم. از اینستاگرام بدم میاد و بعد هم می‌زند زیر گریه!» این بخش کوچکی از مصائب یک کودک کار در فضای مجازی است.

از سوی دیگر مردمی هستند که چشم باز می‌کنند، صفحه گوشی و اینستاگرامشان جلوی رویشان است تا ببینند کدام سلبریتی، بلاگر و فشن استایل‌ها، لباس‌های جدید، لوازم آرایش و وسایل دیگر غیرضروری زندگی را تبلیغ می‌کنند، عده‌ای منتظرند تا ببیند لباس‌های بچه‌هایشان را از چه مزونی تهیه کنند.

با رشد قارچ گونه شبکه‌های مجازیِ تصویری اینستاگرام، این روز‌ها بچه‌ها نیز درگیر این فضای مه آلود شده‌اند و عده‌ای برای کسب شهرت و عده دیگری برای کسب پول دست به حراج زندگی روز تا شب فرزندانشان می‌زنند. روانشناسان معتقدند که بچه‌ها در این فضا آسیب بیشتری از بزرگسالان می‌بینند چرا که قدرت انتخاب و فهم درست از مسائل و حتی شناخت حقوقشان ندارند. برخی تصور می‌کنند فیلم‌های مبتذل و ضداخلاقی فقط آسیب هستند، اما آسیب آشکار همین نمایش دادن زندگی خصوصی فرزندانمان است.

سوءاستفاده از کودکان در فضای مجازی، به ویژه صفحات اینستاگرام جهت تبلیغ و کسب درآمد در کل دنیا امری نکوهیده بوده و از جمله موارد تضییع حقوق کودکان محسوب می‌شود که تاثیر نامطلوبی در آینده این بچه‌ها می‌تواند داشته باشد. این وضعیت در کشوری اسلامی که به خانواده و حرمت کودک اهمیت به سزایی می‌دهد، ناپسندتر و مذموم است، اما چه تهدیداتی به لحاظ قانونی برای صیانت از حقوق کودکان و آینده آنان اندیشیده شده است.

در این گزارش هم به لحاظ حقوقی و هم روانشناسی به بررسی موضوع «حمایت از حقوق انسانی کودکان کار اینستاگرامی» می‌پردازیم:

*کودک کار چه کسی است و چه حقوقی دارد

«پوریا قهرمانی» وکیل پایه یک دادگستری درباره تعریف کودک در قوانین جمهوری اسلامی ایران می‌گوید: «در قوانین جمهوری اسلامی ایران کودک به فردی اطلاق می‌شود که به سن بلوغ نرسیده باشد. قانون مدنی در تبصره یک ماده ۱۲۱۰ اعلام کرده است: سن بلوغ در پسر ۱۵ سال تمام قمری و سن بلوغ دختر ۹ سال تمام قمری است.

البته در برخی امور پایان کودکی سن بلوغ نیست. استثنائاتی مثل: «۱- افراد زیر ۱۸ سال نمی‌توانند وارد مبادلات مالی و خرید و فروش شوند. ۲- قادر به شرکت در انتخابات و تعیین سرنوشت خود نیستند ۳- دریافت گذرنامه برای زیر ۱۸ ساله‌ها جز با موافقت، ولی مقدور نیست. ۴- استخدام در اداره‌های دولتی و اخذ گواهینامه برای وسیله نقلیه موتوری برای زیر ۱۸ سال ممنوع است».

کارِ کودک از نظر سازمان بین‌المللی کار به آن دسته از فعالیت‌های اقتصادی کودکان گفته می‌شود که باعث آسیب رسیدن به سلامت جسمی، روانی، اخلاقی یا اجتماعی کودکان می‌شود یا آموزش آنان را از سه طریق زیر دچار مشکل می‌کند. ۱-بعلت فقر اقتصادی یا فرهنگی خانواده‌ها مجبور به ترک تحصیل می‌شوند. ۲- به اجبار ساعات زیادی از شبانه روز را به کار کردن و درس خواندن کنار هم مشغول شوند. طبق ماده ۱۷۶ قانون کار متخلفان از هر یک از مواردی که برای کار کودک گفته شد، برای هر مورد علاوه بر رفع تخلف یا تادیه حقوق کارگر یا هر دو مجازات تعیین شده است.

قهرمانی معتقد است: «در بیشتر کشور‌های جهان کارِ کودک شامل کار در مزرعه، کارخانه‌ها، معادن و بخش‌های خدماتی است و مشاغل کاذبی، چون دستفروشی را هم دربر می‌گیرد. کودکان کار اکثرا به صورت آزاد یا خیابانی، نیمه وقت و تمام وقت، فصلی و کارمزد مشغول به کار هستند. قاچاق انسان از راه‌های عمده طرد کردن این کودکان به بازار است به جز کارگری، برده‌داری، روسپی گری و فروش اعضای بدن کودکان از دیگر سرنوشت‌های کودکان و قاچاق است.»

در سال ۱۳۷۳ دولت ایران پیمان نامه جهانی حقوق کودک را امضا کرد و تعهدات مربوط به کودکان کار و خیابانی را به صراحت پذیرفت، اما با گذشت ۱۷ سال هنوز این قشر به رسمیت شناخته نشده‌اند. دلیل این هم نبود آمار دقیق از این کودکان در کشور است. قهرمانی درباره مفاد قانونی مربوط به اشتغال کودکان می‌گوید: «در ایران ماده ۷۹ قانون کار، اشتغال به کار کودکان زیر ۱۵ سال را ممنوع داشته است البته کارگران شاغل در کارگاه‌های خانوادگی که کارفرمایان آن‌ها همسر یا بستگان و خویشاوندان نسبی درجه یک هستند، مشمول قانون کار نیستند. در نتیجه حداقل سن کار در مورد چنین کارگرانی رعایت نمی‌شود. از طرف دیگر ماده ۸۴ قانون کار پیش بینی کرده است که در مشاغل و کار‌هایی که ماهیت آن برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیان آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود که تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است.»

پوریا قهرمانی وکیل پایه یک دادگستری

به گفته کارشناسان در حال حاضر آمار مشخص و دقیقی از تعداد کودکان کار در ایران وجود ندارد، حال تصور کنید که بخواهیم آماری از میزان کودکان کار در فضای مجازی داشته باشیم، قهرمانی تأکید می‌کند که برخی منابع و سازمان‌ها از وجود ۲ میلیون کودک کار در ایران خبر می‌دهند، ولی آمار غیررسمی تعداد کودکان کار را تا ۷ میلیون نفر تخمین زده‌اند و بخشی از این کودکان نیز در عرصه مجازی مورد استفاده قرار می‌گیرند.

شهریور ماه سال گذشته شورای عالی انقلاب فرهنگی سندی را تحت عنوان سند ملی حقوق کودک و نوجوان مصوب کرد. قانون حمایت از اطفال و نوجوانان نیز در اردیبهشت سال ۹۹ در مجلس تصویب شد. براساس بند ث ماده یک این قانون «به کارگیری غیرقانونی طفل و نوجوان یا وادار کردن یا گماردن او به کار یا خدمتی که به لحاظ جسمی، روانی، اخلاقی و اجتماعی با نظر به وضعیت طفل و نوجوان برایش مضر یا خطرناک باشد» بهره کشی اقتصادی محسوب می‌شود و هرکسی حتی سرپرستان و والدین با هدف کسب درآمد چنین اقدامات و سواستفاده‌هایی از کودکان بکنند، مشمول مجازات می‌شوند و پیگرد قانونی دارد و هرکسی، چون خود کودک می‌تواند چنین چیزی را به مقامات قضایی، بهزیستی یا پلیس گزارش بدهد.

البته طبق گفته پوریا قهرمانی هنوز قوانینی درباره حق و حقوق و منبع کار کودکان در فضای مجازی در ایران به تصویب نرسیده است.

*بچه‌ها چه آسیب‌هایی از دیده شدن زیاد می‌بینند!

حال از مسائل حقوقی که بگذریم به آسیب‌های مختلفی که به لحاظ روانشناسی می‌تواند یک کودک با تبلیغات و کار در فضای مجازی ببیند، می‌بایست توجه کنیم. «دکتر سیدمحسن اصغری نکاح» روانشناس کودک و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد در این باره می‌گوید: «برخی تصور می‌کنند تنها فیلم‌های مبتذل و ضداخلاقی برای کودکان آسیب محسوب می‌شود، در حالیکه نمایش عکس‌های جشن تولد فرزندتان، جشن تحصیل، ورزش یا هر عکس و فیلم دیگری از کودک برای کسب منفعت شخصی، درآمدزایی و منفعت‌های اجتماعی که شامل تبلیغات در فضای مجازی می‌شود، نیز یک آسیب است.

مهمترین آسیب این است که ما به بچه‌هایمان می‌گوییم، تو باید دیده شوی و دیگران تو را با یک تبلیغ بپسندند. این کار نه به رشد شخصیت و توانایی و نه اندیشه ورزی و معنویت کودک کمک می‌کند.»

بزرگترین کمک والدین برای تربیت فرزندشان این است که به او بگویند تو هر طور که هستی، دوست داشتنی هستی و برای ما عزیزی. در حالیکه با حضور بچه‌ها در فضای مجازی چنین چیزی را نقض می‌کنیم.

دکتر اصغری نکاح می‌گوید: «وقتی بچه‌هایمان را بزک و گریم می‌کنیم، به آن‌ها می‌گوییم که تو اینطور زیبایی و باید به چشم بیائی نه با خود واقعی‌ات! علاوه بر این با چنین کاری نقش بازی کردن، تمارض، دروغ و بی اخلاقی را به فرزندانمان یاد می‌دهیم، در حالیکه شاید همه آن تبلیغات هم دروغ باشد».

«دکتر سیدمحسن اصغری نکاح» روانشناس کودک و عضو هیئت علمی دانشگاه فردوسی مشهد

نکته دیگر این است کودکی که در فضای مجازی بزرگ شده در بزرگسالی دارای فهم و درک می‌شود و شاید خودش این شخصیت از کودکی‌اش را نپسندد اینکه تبلیغ فلان کالا یا لباس و وضعیت را داشته باشد.

دکتر اصغری نکاح می‌گوید که ما آینده فرزندانمان را با این کار پیش فروش می‌کنیم بدون اینکه آن‌ها اختیار و درکی در این زمینه داشته باشند. فرزند ما شخصیتی با نقاط قوت و ضعف خود دارد، دوستانی در مدرسه دارد و آینده‌ای در راه که قطعا به ازدواج خواهد رسید. حال شما تصور کنید با یک ظاهر بزک شده، اغراق آمیز و سینمایی چه آسیبی در بزرگسالی به این بچه می‌رسد؟ آیا خودش در آینده از این وضعیت راضی خواهد بود؟»

شاید خانواده‌هایی که از طریق بهره کشی اقتصادی از فرزندانشان در فضای مجازی استفاده می‌کنند، تصور کنند مشکلی در آینده به لحاظ روانی برای فرزندانشان پیش نخواهد آمد و آن‌ها با این سبک و سیاق بزرگ می‌شوند و به زندگی شان ادامه می‌دهند، درحالیکه اینطور نیست خیلی از اختلالات در کمین این بچه‌ها است. طبق تحقیقات برخی از اختلالات روانی، چون خودشیفتگی و اختلالات هویتی در کمین این بچه‌ها است.

دکتر اصغری نکاح تأکید می‌کند که «اختلالاتی، چون خودشیفتگی، اعتیاد به فضای مجازی، اینترنت و گوشی‌های همراه در کمین این بچه‌ها است. علاوه بر این مشکلات هویتی نیز ممکن است این بچه‌ها پیدا کنند، چرا که تعارض بین خود واقعی و خود موجود در فضای مجازی او را به سمت و سوی نامناسبی خواهد کشاند؛ لذا لازم است که از الان هوشیار باشیم فرزندانمان را درگیر یک سری رفتار‌های غیرضروری و اعتیادآور نکنیم.»

کودکی که باید به فکر دنیای کودکی خود باشد، اما در سودجویی‌های مادی والدینش می‌افتد درست است که شاید هوش اقتصادی‌اش رشد کند، اما قطعا معنی فهم درست اقتصادی، کارآفرینی، تولید کردن، تلاش، رقابت سالم، صرفه جویی و خدمت به جامعه را نخواهد فهمید. به گفته روانشناسان بچه‌ها با این نوع کار کردن زیاده خواه می‌شوند و تصور می‌کنند که، چون ده دقیقه جلوی دوربین رفته و درآمد زیاد کسب کردند همیشه هم در اجتماع همینطور است و کار‌ها همه به این صورت سود اقتصادی دارد درحالیکه اینطور نیست و این تفکر اشتباه است.

*بحث حمایت از کودکان کار در فضای مجازی در دست پیگیری مجلس است

با توجه به اینکه در ارتباط با قوانین مربوط به حقوق کودکان در فضای مجازی هنوز قانون و مصوبه‌ای وجود ندارد و خیلی از خانواده‌ها هنوز آگاهی لازم را در زمینه آسیب‌های ناشی از بهره برداری از کودکان در قالب‌های تبلیغاتی در فضای مجازی ندارند، لازم است که در مجلس شورای اسلامی نیز در این زمینه اهتمامی وجود داشته باشد.

«دکتر زهره الهیان» نماینده تهران و عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی در مجلس شورای اسلامی درباره پیگیری‌های مجلس مبنی بر تصویب قانونی برای صیانت از حقوق کودکان در فضای مجازی می‌گوید: «ما جلسات متعددی در کمیته حقوق بشر مجلس نسبت به وضعیت کودکان به ویژه کودکان در فضای مجازی برگزار کردیم.

جمع بندی نتایج این کمیته به طرح نظام تنظیم مقررات فضای مجازی که نام دیگر همان طرح صیانت است، رسید. این جلسات در قالب کارشناسی و فنی در ارتباط با صیانت از حقوق کاربران در مجلس برگزار شد و نیاز هست که استمرار داشته باشد، منتها بنا به دلائلی از سوی هیئت رییسه مجلس فعلا متوقف شده است.»

دکتر زهره الهیان نماینده مجلس شورای اسلامی

دکتر الهیان در ادامه می‌افزاید: امیدواریم با اصلاح و تکمیل طرح از سوی هیئت رییسه مجلس بتوانیم نسبت به حقوق کاربران کاری انجام دهیم، چرا که در شرایط فعلی آنقدر این فضای مجازی ولنگار و بی بندوبار شده که امکان نظارت بر آن به ویژه از سوی مردم و کودکان میسر نیست.

در نهایت طرح پس از برگزاری ۴۸ جلسه فنی و تخصصی از سوی اساتید فن و دستگاه‌های ذی ربط مثل پلیس فتا، مرکز پژوهش‌های مجلس و فعالان فضای مجازی در دست تکمیل و اصلاح است و هیئت رییسه باید ادامه کار کمیسیون ویژه فضای مجازی را رقم بزند. مطالبه نمایندگان و اعضای کمیسیون مشترک فضای مجازی این است که هرچه سریع‌تر طرح به جمع بندی و ادامه از سوی هیئت رییسه برسد.

حقیقتا اینکه آینده بچه‌هایمان را مفت نفروشیم، با یک اتفاق به ظاهر ساده ممکن است آسیب‌های جبران ناپذیری برای فرزندانمان رخ دهد، والدین می‌بایست آگاه باشند، مسئولان نهاد‌ها و متولیان رسمی نیز در تعلیم و تربیت کم نگذارند و مراقب کودکان باشند و در نهایت شاهد تصویب طرحی باشیم که خانواده‌ها را ملزم به حفاظت از کودکانشان در این فضا می‌کند.

منبع: فارس