مصلی طرق، بنایی در قلب عصر تیموریان

رجبعلی لباف خانیکی در خصوص تاریخچه مصلی طرق گفت: به جرات می‌توان اظهار کرد که بیشترین بنا‌های باقیمانده از گذشته‌های دور و نزدیک کاربرد مذهبی داشته‌اند و دلیل این امر شاید این باشد که آن‌ها با پشتوانه اعتقادی محکم و پایدار ساخته شده‌اند، از جمله یک مسجد که " خانه خدا" پنداشته شده به اعتقاد معمار باید، چون خدا، پاینده و کامل و زیبا باشد.

او گفت: تدام پایبندی به اعتقادات نیز موجب تداوم احداث مکان‌های مذهبی شده و همان اعتقادات، ماندگاری و تداوم معماری و هنر " ایدئولوژیک" را تضمین کرده است.

این باستان‌شناس خراسانی گفت: یکی از سازه‌های مهم معماری در نزد مسلمانان " مصلی " بوده که در حواشی شهر‌ها ساخته می‌شده است و جهت برگزاری نماز‌های اعیاد بخصوص نماز عید فطر کاربرد داشته است.

لباف خانیکی می‌گوید: مصلی ها معمولا در حاشیه شهر‌ها و در کنار زمین‌های وسیع به گونه‌ای ساخته می‌شدند که جمعیت انبوه نمازگزار قادر به دیدن آن از فاصله دور و نزدیک باشند.

به گفته او در مشهد حداقل دو مصلی در طرق و پایین خیابان شناسایی شده است. به نظر می‌رسد که مصلی طرق از قدمت و اهمیت زیادتری برخوردار بوده، زیرا این بنا که در عصر شکوفایی معماری عصر تیموریان ساخته شده به لحاظ ساختار و تزئینات معماری، مطلوب‌تر بوده است.

این باستان‌شناس خراسانی گفت: مصلی طرق به جهت سیاسی و اجتماعی نیز جایگاه ویژه‌ای داشته است. به دلیل این که منزل طرق، نخستین منزل از سمت مشهد به راه ابریشم و آخرین منزل از سنگ بست (در راه ابریشم) به مشهد بوده، برای برگزاری مراسم استقبال از بزرگان عالی مقام و بدرقه آنان هم مورد استفاده بوده است.

لباف خانیکی می‌گوید: عموم مصلی های مختلف و متعدد، از جمله مصلی طرق که در منتهی الیه سمت قبله زمین‌های وسیع قرار داشته، به گونه‌ای ساخته می‌شدند که به منزله محراب‌های بزرگ و از دور قابل رویت باشند تا نماز گزاران به سمت آن به نماز بایستند.

به گفته او محراب‌ها هم که به مثابه دری به سوی کعبه بودند، همانند یک ورودی ساخته و پرداخته می‌شدند و چون نقطه عطف مسجد محسوب می‌شدند از تزئینات کافی برخوردار بودند. مصلی ها هم که به تبع محراب، عبارت از یک ایوان بلند به مثابه یک ورودی و دو رواق پشتیبان در دو طرف ایوان بوده، با ساختاری متناسب و مزین به آرایه‌های آجری، گچی یا کاشی بوده است.

این باستان‌شناس خراسانی می‌گوید: مصلی طرق مشتمل بر یک تالار چهار گوش گنبددار و یک ایوان نسبتا رفیع در جلو و دو رواق دو طبقه بر طرفین ایوان بوده است. آندره گدار این بنا را در کتاب آثار ایران اینگونه تعریف کرده است:" مصلی طرق بنای معظم و زیبایی است که در کمال دقت ساخته شده است ولیکن آجرچینی‌های قسمت بالای آن که مجاور با لبه ایوان است و نیز دیوار‌های زوایای پشت بنا بسیار سست است در نتیجه طاق ایوان و چند قسمت از بدنه دیوار در عقب بنا فروریخته است، اما برعکس گنبد بنا با استقامت تمام باقی مانده است.

لباف خانیکی گفت: اعتمادالسلطنه در کتاب مطلع‌الشمس و خانیکوف در سفرنامه خود، تاریخ بنای مصلی را ۸۳۷ ه. ق ذکر کرده‌اند. در حال حاضر این تاریخ در بنا دیده نمی‌شود و احتمالا تاریخ ذکر شده بر کتیبه ثلث زیبایی که بر ازاره دیوار ایوان بوده و بخش کمی از آن باقی مانده، خوانده شده است. زیر سقف جناقی ایوان تزیینات کاربندی بوده است.

به گفته او مصلای طرق در طول زمان آسیب‌های فراوانی دیده و حریم آن تصرف شده است. در سال‌های اخیر این بنا مورد مرمت قرار گرفته، اما چنان که باید و شاید مورد مراقیت دایم واقع نشده و با همه ارزش و اهمیتی که در نزدیکی مشهد دارد، تقریبا رها و غیر قابل استفاده مانده است.

این باستان‌شناس خراسانی می‌گوید: مصلی طرق در تاریخ بیستم بهمن ماه ۱۳۱۸ به شماره ۳۳۸ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.